-Սեպտեմբերի 18-ի հանրահավաքում Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հայտարարեց, որ ՀԱԿ-ն անկարող է միայնակ իշխանափոխություն իրականացնել։ Այս համատեքստում արտահերթ գործընթացները որքանո՞վ են հնարավոր։

Զարուհի Փոստանջյան-Ես չեմ բացառում թե՛ արտահերթ ընտրությունների հնարավորությունը, և, առավել ևս, հասարակական ընդվզման ալիքի բարձրացումը, քանի որ ապրում ենք այնպիսի վճռորոշ ժամանակաշրջանում, որ մեզ փաստացի մարտահրավեր է սպասվում՝ այս նախաստորագրված արձանագրությունների հետ կապված։ Այդ արձանագրություններն իրենց մեջ պարունակում են բազմաթիվ վտանգներ մեր պետականության համար։ Ինչպես միշտ, ժողովուրդն է կարողացել հաղթահարել  վտանգները։ Եվ հիմա էլ այս ծանր բեռն ընկնում է մեր ժողովրդի ուսերին...

-Ժողովուրդ ասելով՝ կոնկրետ ո՞ւմ ի նկատի ունեք՝ հասարակությա՞նը, քաղաքական ուժերի՞ն...

Զ.Փ.-Բոլորովս պետք է որոշում կայացնենք և միասնաբար պայքարենք, որպեսզի նախ՝ այս արձանագրությունները չստորագրվեն, երկրորդն էլ, որ ժողովրդի քվեն չստացած՝ այս իշխանությունները եթե նույնիսկ գնան այդ քայլին, ապա այն խորհրդարանը, որն այս պահին փորձելու է վավերացնել այն, չանի այդ բանը։

-Սակայն ՀՀԿ պատգամավորներից մեկը նշել էր, որ եթե որոշում կայացվի, ապա արձանագրությունները կվավերացվեն։ Մեծ հաշվով՝ Հանրապետականն այսօր խորհրդարանում քաղաքական մեծամասնություն է։

 Զ.Փ.-Այո՛, ես գիտեմ իրենց դիրքորոշումը։ Սակայն այս կամ այն պատգամավորը դեռևս Հայաստանի քաղաքացիների ամբողջական կամքն արտահայտողը չէ։ Դեռ 1921թ., երբ ստորագրվեց Կարսի պայմանագիրը, տեղի ունեցավ պարտադրանք։ Սկզբից Մոսկվայի պայմանագիրն էր, հետո չընտրված իշխանություններին պարտադրվեց ստորագրել Կարսի պայմանգիրը...

-Փաստն այն է, որ Կարսի պայմանագիրը ստորագրվեց։

-Փաստը մնում է փաստ։ Սակայն դա վիճելի փաստաթուղթ է, քանի որ այն պարտադրանքի տեսքով է ստորագրվել։ Եվ այսօր էլ մենք կանգնած ենք մի իրավիճակի առջև, երբ պարտադրանքով, ժողովրդի քվեն չստացած անձինք գնան ստորագրեն և հետագայում էլ, ժողովրդի կամքին հակառակ, վավերացնեն խորհրդարանում։ Հետևաբար, բոլորս միասնական ուժերով չպետք է թույլ տանք, որ դա տեղի ունենա։

Տիգրան Խզմալյան-Նախ՝ ես չէի ցանկանա անդրադառնալ ՀԱԿ առաջնորդի ելույթին։

-Սակայն ներկա իրավիճակում չեք կարող շրջանցել «Հայ ազգային կոնգրեսի»՝ ինչպիսի քաղաքական ուժ լինելու հարցը։

Տ.Խ.-Կարծում եմ, որ նույնիսկ «Հայ ազգային կոնգրես» անվանումն ընտրվել էր գիտակցաբար։ Դա ինչ-որ տեղ «Հնդկական ազգային կոնգրեսի» անվանման ընդօրինակումն էր։ Ինչպես հիշում եմ, Մահատմա Գանդին ասում էր, որ «Հնդկական ազգային կոնգրեսը» ժողովրդի ինքնորոշման ձև է բրիտանական օկուպացիայի օրոք։ Եթե շարունակենք այդ համեմատությունը, ապա ՀԱԿ-ը պետք է լիներ հայ ժողովրդի ինքնորոշման և, ավելի ճիշտ կլինի ասել, ինքնապաշտպանության մի ձևը ներքին օկուպացիայի պայմաններում։ Կարծում եմ, որ այսօր հողն այրվում է մեր ոտքերի տակ։ Դուք հարցրեցիք արտահերթ գործընթացների մասին։ Կարծում եմ, որ արտահերթ գործընթացներն արդեն տեղի են ունենում, և դրանք սկսվել են դրսից։ Ինչպես որ անտառային հրդեհը կարող է բռնկվել շատ հեռվից, այն, միևնույն է, տարածվում է։ Եվ ով չի զգում դա, կամ չի հասկանում, թե ինչ է կատարվում ու կատարվելու, քաղաքական դիակ է։ Միայն դիակները չեն զգում ցավ։ Քանի կենդանի ենք, ցավի վտանգը պետք է զգանք և նախազգուշացնենք ժողովրդին, հատկապես նրանց, ովքեր իրենց մտավորական են զգում։ Նրանք ժողովրդի զգայարաններն են և պետք է հասկացնեն տեղի ունեցողը։ Կարծում եմ, որ 15 տարի ժողովուրդը ՀԱԿ-ով կամ առանց ՀԱԿ-ի զիջում էր ամեն ինչ։ Սկզբից զիջում էինք մեր քաղաքական ազատությունները, հետո՝ մեր տնտեսական անկախությունը։ Զիջում էինք օտարներին, տեղական ավազակներին, որովհետև, որպես գերնպատակ, ժողովուրդը տեսնում էր ազգային անվտանգությունը։ Գուցե դա չէ՞ր ձևակերպվում, բայց դա բնազդով զգացվում էր։ Հիմա վտանգված է վերջին նպատակը, որին մենք հասել ու պահպանում ենք՝ ազգային անվտանգությունը։ Եվ այսօր ազգային անվտանգության ամենամեծ սպառնալիքը Հայաստանի իշխող դասակարգն է ներկայացնում։

-Հիմա ո՞վ է պայքարում այդ սպառնալիքի դեմ։ Ունենք երեք հիմնական ընդդիմադիր ուժեր՝ ՀՅԴ, «Ժառանգություն», ՀԱԿ...

Տ.Խ.-Դրանք ընդամենը անուններ են։ Դուք կարող եք ավելացնել կամ պակասեցնել։ Անունները նշանակություն չունեն։

-Իսկ այդ ուժերը ցանակալի որակ տալի՞ս են, թե՞ ոչ։

Տ.Խ.-Ո՛չ։ Ազգային անվտանգության համար պայքարելու է ազգը, պայքարելու են բոլորը՝ անկախ նրանից, թե դաշնակցական են, հանրապետական, կոմունիստ, ՀԱԿ անդամ։ Մարդիկ, ովքեր տեսնում են ազգային անվտանգության սպառնալիքը, ովքեր չեն ուզում ենթարկվել օտար երկրների գործակալներին, պետք է ոտքի կանգնեն։

-Ի՞նչ եք կարծում՝ արդյո՞ք ազգային անվտանգության համար վտանգավոր չէ նաև ներկայիս գործընթացների վերաբերյալ որոշ ընդդիմադիր ուժերի դիրքորոշումը։

 Զ. Փ.-Իսկ ինչո՞ւ ընդդիմադիր, այլ ոչ՝ իշխանական։

-Լավ, ի վերջո, հայ-թուրքական հարաբերությունների մասով Սերժ Սարգսյանի և Լևոն Տեր-Պետրոսյանի մոտեցումներում էական տարբերություն կա՞, թե՞ ոչ։

Տ.Խ.-Ես արդեն վաղուց ասում եմ, որ ոչ մի տարբերություն չկա։

Զ. Փ.-Վերցրե՛ք նախաստորագրված արձանագրություններն ու դրանց վերաբերյալ ՀԱԿ-ի հայտարարությունը։ Սրանով ամեն ինչ ասվում է։ Եվ ուզում եմ ասել, որ պետք չէ հույսը դնել այս կամ այն ընդդիմադիր քաղաքական ուժի վրա ու ասել, որ այն մեզ կօգնի կամ հակառակը՝ կխոչընդոտի այս իրավիճակի հաղթահարման գործում։ Ցանկացած քաղաքական ուժ կարող է ինքն իրեն հռչակել, որ ե՛ս եմ, ե՛ս եմ, ե՛ս եմ։ Սակայն, իմ կարծիքով, այստեղ հարկավոր է բոլոր ազգային ուժերի (անկախ նրանից, թե ովքեր են. ովքեր դեմ են այս գործընթացին) համախմբումը։ Եվ համոզված եմ, որ նման իրավիճակներում մեր ժողովուրդը կարողանում է և կկարողանա ցույց տալ իր հավաքական ուժը։ Այդ իսկ պատճառով մենք ունեցանք արցախյան հաղթանակ։ Եվ հիմա կարծում եմ՝ նույն մարտահրավերների առջև ենք կանգնած։ Սա մեկ քաղաքական ուժի կամ մեկ քաղաքական լիդերի խնդիրը չէ. սա բոլորինս է։ Եթե պատերազմ է, ապա նրանում հաղթում է ժողովուրդը, այլ ոչ թե մեկ քաղաքական լիդեր կամ ուժ։

Տ.Խ.-Ես այլ կերպ կձևակերպեի։ Հայկական հեղափոխական շարժման ողբերգությունը նրանում է, որ այն ղեկավարվում է հակահեղափոխականի կողմից։ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հակահեղափոխական է։ Մինչդեռ իրավիճակը հեղափոխական է։ Եվ, բնականաբար, դա ողբերգություն է, որը մեծ ժամանակ է խլում մեզանից և ժողովրդի ապագայից։ Սակայն դա անվերջ չի կարող տեղի ունենալ։ Կարծում եմ, որ պատմության ընթացքը (ընդ որում՝ խոսքն արդեն օրերի, ժամերի մասին է), կտրուկ կփոխի այս իրավիճակը, և ինքը, լինելով հմուտ քաղաքական գործիչ, վաղուց դա զգացել է։ Իզուր չէ, որ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը նորից կրկնում է, որ ինքը պատրաստ է չդնել իր թեկնածությունը։ Նա շատ լավ հասկանում է, որ այլևս չի կարող։  

Զ. Փ.-Մեղքը մենք պետք է փնտրենք մեր մեջ։ Միշտ կազմակերպված փոքր խումբը, որը վայելում է ժողովրդի վստահությունը, միշտ ավելի ուժեղ է, քան այն խումբը, որն ունի ինչ-որ լծակներ։

-Դուք ասում եք, որ ազգային անվտանգության սպառնալիքը կհամախմբի ժողովրդին։ Իսկ չեք կարծո՞ւմ, որ հասարակությունը, հատկապես նրա ընդդիմադիր հատվածը հայտնվելու է ֆրուստրացիայի մեջ, և դրանում իր մեղքի լուրջ բաժինն ունենալու է ընդդիմությունը։

Տ.Խ.-Ի՞նչը նկատի ունեք։

-Թեկուզ երեկվա հանրահավաքը։ Կրկնեմ՝ Լևոն Տեր-Պետրոսյանն ասաց, որ «սպասելով Հայաստանի մյուս քաղաքական ուժերի ակտիվացմանը և ասպարեզը ժամանակավորապես տրամադրելով նրանց՝...»։ Ի՞նչ է նշանակում ժամանակավորապես։

Տ. Խ.-Լևոն Տեր-Պետրոսյանը պատմաբան է, և նա իր դերը դիտում է պատմության ֆոնի վրա։ Եվ նա չէ, որ պետք է ասի, որ ես գնում եմ։ Նա մի անգամ գնաց՝ շատ անհաջող. նրան ստիպեցին գնալ։ Երևի նա սպասում է, որ կգան այն մարդիկ, որոնց  սպասում է, որոնց բոլորս ենք սպասում։ Բերե՛ք՝ գոնե այդ բեռը նրա վրա չդնենք։

Զ. Փ-Կարծում եմ, որ մեր հանրությունը ոչ թե քաղաքական գործիչների կարիք ունի, այլ ազգային, որոնք առաջնորդելու են ազգային շարժումը։ Եվ այս վտանգների ժամանակ հենց ազգային գործիչն է կանգնելու ժողովրդի կողքին։ Պետք է այդպես լինի։ Ինչ վերաբերում է նրան, որ ինչ-որ քաղաքական ուժ կարող է խանգարել կամ չխանգարել, ապա դա ազգային շարժման ժամանակ չլինող բան է։ Հիշե՛ք արցախյան շարժումը։

-Այդ դեպքում ինչո՞ւ եք դանդաղում։ Այսօր ունենք ազգային անվտանգության խնդիր։ Ինչո՞ ւ հնարավոր վտանգները տարբեր կերպ են ընկալվում ու ներկայացվում։

Զ. Փ.-Նախաստորագրված արձանագրություններն անմիջապես հրապարակելուց հետո կարծես թե ժողովուրդն անմիջապես պետք է ընդվզեր։ Սակայն կարծում եմ, որ առաջին հերթին խնդիր ունենք ժողովրդին հասցնելու, թե այդ արձանագրություններն ինչ վտանգ են իրենց մեջ պարունակում։ Սոցիալական ճգնաճամի ժամանակ, երբ հասարակության հիմնական  մասն աղքատության մեջ է, ամեն ինչ խեղաթյուրել ու ասել, թե սահմանների բացման դեպքում ձեր սոցիալական վիճակը բարելավվելու է, շատ լավ հնար է։ Եվ շատ լավ աշխատում է նաև քարոզչամեքենան։ Բոլորս էլ գիտենք, թե ինչպես են բոլոր լրատվամիջոցները վերահսկվում Բաղրամյան 26-ից։ Այդ իսկ պատճառով էլ ցանկալի ընդվզումն արագ տեղի չի ունենում։ Սակայն մի՛ կարծեք, թե այս ամենով մտահոգված մարդիկ անգործ նստած են կամ գիշերները քնում են։ Ամեն րոպե մենք աշխատում ենք։

-Անդրադառնանք մեկ այլ երևույթի։ Այսօր հասարակության հիմնական մասը երկփեղկված է։ Սակայն նրանց առաջնորդող քաղաքական ուժերն ընթացող գործընթացների վերաբերյալ իրենց դիրքորոշումներով իրարից չեն տարբերվում։ Սա ինչպե՞ս կարող է անդրադառնալ հասարակական ընդվզման ալիքի բարձրացման վրա։

Զ. Փ.-Իսկ ո՞վ ասաց, որ այդ ուժերը միմյանց հակազդող են։ Եթե մենք ուսումնասիրենք այս վերջին շրջանում տեղի ունեցած բոլոր իրադարձությունները և այդ ուժերի հայտարարությունները, ապա քաջ կարող ենք գիտակցել, որ հակազդեցությունն այնպիսին չէ, ինչպես որ ներկայացվում է։ Ամեն դեպքում, հասարակությունը գործընթացները շատ լավ է հասկանում։ Երբ դու իրադարձությունների էպիկենտրոնում ես, շատ հաճախ ընկալումներդ այնքան ուժեղ չեն, քան նրա մոտ, ով այդ ամենին նայում է հեռվից։

Տ.Խ.-Ես կարծում եմ, որ մենք բախվել ենք նաև դեմոգրաֆիկ խնդրի հետ։ Հասարակության այսօրվա վիճակը 15-18 տարի ընթացող դեգրադացման արդյունքն է։ Եվ այս գիծը տանում էին և՛ առաջին, և՛ երկրորդ, և՛ գործող նախագահները՝ պառակտելով հասարակությունը, ջարդելով քաղաքացիական հասարակությունը։ Բացի այդ, ազգի երիտասարդ ամենամոբիլ, ամբիցիոզ զանգվածը ստիպված էր լքել երկիրը։ Եվ հիմա այն վակուումը, որ առաջացավ, հենց այդ երիտասարդության պակասն է, հատկապես՝ տղամարդկանց։ Դա այն 1.5 կամ 1 մլն մարդիկ են (հիմնականում՝ տղամարդիկ), ովքեր, տղամարդկային արժանապատվությունից դրդված, ընտանիքը պահելու համար թողեցին երկիրը։ Բնականաբար, այսօր նրանք պետք է հայտնվեին փողոցներում՝ մարտահրավերներ նետելով բոլորին՝ և՛ դրսի, և՛ ներսի ուժերին։ Հայաստանն այսօր դարձել է կանանց երկիր, որովհետև այսօր ակտիվ զանգվածը կանայք են։ Իսկ կանայք, բնականաբար, ավելի դանդաղ են ըմբոստանում, սակայն երբ ըմբոստանում են, նրանց ոչ մի բան չի կարող կանգնեցնել։ Եվ ես, ճիշտն ասած, դիտելով տեղի ունեցողը, հասկանում եմ, որ միակ փրկությունը կանանց ընդվզման մեջ է։ Ճիշտ է, հոգեբան չեմ, սակայն սա ասում եմ սոցիոհոգեբանի տեսանկյունից։ Ինչո՞ւ ստացվեց այս վակուումը. որովհետև այն սերունդը, որը մեր հիմնական հույսն է, մեր զավակների սերունդը, դեռ չի հասցրել հաստատվել հասարակության մեջ, դեռ չի զբաղեցրել իր տնտեսական նիշան։ Իսկ մեր սերունդը մեծամասամբ ջարդված կամ վաճառված, կամ էլ երկիրը լքած մարդիկ են։ Բայց դա չի նշանակում, որ վիճակն անհույս է։ Վիճակը շատ մռայլ է, բայց մենք հիմա տեսնելու ենք կանանց ըմբոստացումը. կանայք են առաջնորդելու։ Ես ասել եմ, որ հայերին Ժաննա դ'Արկ է պետք, և նա գալու է։ Եթե մենք 1-2 տարի ունենայինք, մեր երեխաներն այդ տեղը կզբաղեցնեին, բայց մենք չունենք այդքան ժամանակ։ Հետևաբար, պետք է զոհ տանք։

Զ. Փ.-1.5 տարի առաջ, երբ հրապարակում ծեծեցին մարդկանց և, այսպես ասած, մաքրեցին Ազատության հրապարակը, ոչ մեկ կոչ չարեց Ֆրանսիայի դեսպանատան մոտ հավաքվելու։ Այսինքն, դա բնական ընդվզումն ու բնական բողոքն էր։ Այս պարագայում, երբ հասկացվի, թե իրենցից ինչ են ներկայացնում այս արձանագրությունները, կարծում եմ, որ մեր ժողովուրդն, իրոք, ոտքի կկանգնի և թույլ չի տա, որ դրանք վավերացվեն։

-Բայց բողոքին տեր կանգնող է պետք։

Զ. Փ.-Բողոքին տեր կանգնող կլինի։ Հենց ժողովուրդն է տեր կանգնելու իրեն։ Սակայն այս անգամ տեր կանգնողները լինելու են ոչ թե քաղաքական գործիչներ, որոնք առաջնորդվում են քաղաքական նպատակներով, այլ ազգային գործիչներ, ովքեր նվիրյալներ են։

-Այդ դեպքում քաղաքական ուժերի դերն այստեղ ո՞րը պետք է լինի։

Զ.Փ.-Ես չեմ ասում, թե քաղաքական ուժերն անելիք չունեն։ Հակառակը՝ նրանք անելիք շատ ունեն։ Սակայն ազգային ուժերի ժամանակն է այսօր։ Եթե վերջին 15 տարիներին իշխանութան լինեին իրական քաղաքական ուժերը, ապա մենք այս իրավիճակի մեջ չէինք հայտնվի։

-Այսօր մենք ունե՞նք իրական ազգային քաղաքական ուժեր։

Զ.Փ.-Իհա՛րկե ունենք։ Մեր ազգն իրեն չի սպառել։

Տ.Խ.-Մենք գիտենք այդ մարդկանց։

-Խոսքը քաղաքական ուժերի՝ կուսակցությունների մասին է։

Զ.Փ.-Կան կուսակցություններ, որոնք ազգային են...

Տ.Խ.-Իմ կարծիքով՝ չկան։ Իմ կարծիքով այն ցունամին, որը գալիս է, սրբելու է ամբողջ կեղտը։ Իհարկե, զոհեր էլ կլինեն, որովհետև մեզ հասցրեցին այս իրավիճակին։ Մի բան եմ ուզում ավելացնել։ Ինչ-որ տարօրինակ պատրանք կա, թե քաղաքականությունն անբարոյականություն է։ Դա հիմարություն է, դա սուտ է։ Ոչ մի անբարոյական քաղաքական ուժ կամ գործիչ հաջողության չի հասել։ Միգուցե կարճաժամկետ հաջողություններ ունեցել են։ Հայ-թուրքական բանակցություններն առանց Ցեղասպանության ճանաչման անբարոյականություն են։ Ժողովուրդը դա թույլ չի տա։ Ո՛չ Լևոն Տեր-Պետրոսյանին, ո՛չ Ռոբերտ Քոչարյանին, ո՛չ էլ Սերժ Սարգսյանին։

 Զ.Փ.-Դա վերջին հանգրվանն է, որից հետո այս համակարգը փլվելու է...

Զրույցը վարեց Վախթանգ Մարգարյանը