Հայ (և ոչ միայն հայ) քաղաքական գործիչների և քաղաքագետների զինանոցում վերացական ոչմիբանությունների մի անձեռնմխելի պաշար կա, որոնցից ուղեղիս «կոմպը» միշտ կախում է: Դրանցից են, օրինակ, «չի կարելի 21-րդ (տարբերակներ՝ 20-րդ, 19-րդ) դարում փակ սահմաններով ապրել», «բոլորի հետ բարիդրացիական հարաբերություններ», «դա ընդունված կարգ է ամբողջ քաղաքակիրթ աշխարհում» (90-ականներին շատ տարածված արտահայտություն), «Ամերիկայում էլ ընտրակեղծիքներ և օրինախախտումներ կան» և այլն: Այս արտահայտությունների ենթատեքստում ես տեսնում եմ դասն անգիր արած, բայց սովորածի իմաստի մեջ չխորացած գերեզանցիկի, ընդ որում՝ գավառական դպրոցի գերազանցիկի հոգեբանություն, որը, արտասանելով «ճիշտ» ու «պուպուշ» համարվող ֆրազներ, կարծում է, որ իմաստություններ է շռայլում աշխարհին: Մենք այնքան ենք սովոր նման ծիսական արտահայտություններին, որ կարծես չենք էլ փորձում հասկանալ դրանց իրական իմաստը: Իսկ եթե փորձենք, պիտի տեսնենք, որ տակը բան չկա՝ բացարձակ ոչինչ չնշանակող, և դրանով իսկ քաղաքանապես վտանգավոր ֆրազներ են: Մինչև վերջ չմտածված մտքերը, չճշտված հասկացությունները, կարծրատիպերի վերածվող դատարկաբանությունները միշտ էլ, ի վերջո, ունենում են խիստ բացասական գործնական հետևանքներ, որովհետև շատ հաճախ հենց բառերն են տնօրինում մարդկանց ու պետությունների ճակատագրերը:

 Եկեք, իրոք, փորձենք հասկանալ: Վերցնենք հենց առաջին օրինակը' «21-րդ դարում փակ սահմաններով ապրել չի կարելի»: Ի՞նչ կարող է նշանակել այս «անվիճելի» դրույթը (հատկապես անվիճելի դրույթներին պետք է միշտ կասկածանքով վերաբերվել): Այս պնդումը կարող էր իմաստ ունենալ այն դեպքում, եթե համարվեր, որ, օրինակ, 9-րդ կամ 12-րդ կամ ցանկացած այլ դարում կարելի էր ապրել փակ սահմաններում: Այսինքն, կա պատմական մի գործըթնաց, որով ինչքան ավելի ենք մոտենում 21-րդ դարին, այնքան սահմանների թիվը փոքրանում է, իսկ եղածներն էլ բացվում են: Բայց այդպիսի բան չկա: Կարծես կա նույնիսկ հակառակը: Հնում և միջնադարում պետական սահմաններն ավելի հեշտ էր անցնել. դրանք ավելի քիչ վերահսկվող էին, քան նոր ժամանակներում: Սահմաններն էլ հիմնականում ավելի քիչ են եղել, որովհետև երբեք այսքան մեծ թվով պետություններ չեն եղել, քան նորագույն ժամանակներում: Հնում և միջնադարում գերակայում էին կայսրությունները, որոնք իրենց ընդարձակ սահմանների մեջ ընգրկում էին բազմաթիվ ժողովուրդների: Նոր ժամանակներում հակառակ միտումն է գերակայել՝ ամեն քիչ թե շատ աչքի ընկնող ժողովուրդ ձգտում է իր պետությունն ստեղծել: Ու չնայած գլոբալիզացիային՝ այդ միտումն անշեղորեն շարունակվում է: Մեկը մյուսին առանձնապես չի էլ հակասում: Եվ, առհասարակ, փակ կամ բաց սահմանն ինքն իրենով երբեք ո՛չ վատ, ո՛չ էլ լավ է եղել: Նույնն է 21-րդ դարում, նույնը կլինի նաև 22, 23, և 99-րդ դարերում: Չի կարող մի բան այս աշխարհում ինքնին բարի կամ ինքնին չար լինել: Ինքնին բարին քաղաքականության ոլորտից չէ, այլ կրոնի: Բայց թողնենք սա մի կողմ:

            Լավ, բայց գուցե խոսքն ավելի լայն հասկացված (մշակութային և այլն) սահմանների մասին է: Իրոք, 21-րդ դարը (ինչպես և նախորդ դարերը) փոքրացնում է բոլոր տարածությունները մարդկանց, մշակույթների, ժողովուրդների միջև: Նույն հագուստը, նույն ուտեստները, նույն երաժշտությունը և այլն, տարածված են աշխարհով մեկ: Երևանում համակարգչի առաջ կարող եմ խոսել Նոր Զելանդիայում ապրողի հետ, ով ունի, ասենք, նույն ճաշակը երաժշտության մեջ, ինչ ես: Այս ամենը ճիշտ է: Բայց այս դեպքում ի՞նչ կապ ունի հայ-թուրքական սահմանի բացում-փակումը: Զուտ տարածքային սահմանների նշանակությունն այս առումով գնալով նվազում է, և այստեղ 21-րդ դարն, իրոք, մեծ նշանակություն ունի: Փա՜ռք ինտերնետին, թե չէ պատկերացնո՞ւմ եք՝ այն չլիներ, ու մենք ստիպված լինեինք ապավինել հայկական հեռուստաընկերությունների լրատվությանը՝ աշխարհը և Հայաստանը ճանաչեինք ըստ «Հայլուրի» և այլն, և այլն: Այստեղ է գլխավոր խնդիրը: Եթե խոսքը սահմանների և 21-րդ դարի մասին է, ապա նախ և առաջ պետք է խոսել ներքին «սահմանների» («սահմանափակումների») բացման մասին: Իզուր չթվարկեմ. բոլորս էլ գիտենք՝ ինչ «սահմանների» մասին է խոսքը: Եվ ճիշտ են այն մեկնաբանները (օրինակ՝ Ալբերտ Բաղդասարյանը «Առավոտ»-ին վերջերս տված իր հարցազրույցում), որոնք ասում են, որ խնդիրը ոչ այնքան «նախաստորագրված» արձանագրությունների կոնկրետ կետերի լավ կամ վատ լինելն է, այլ երկրի ներքին վիճակը, որն այդ համաձայնությունների համատեքստն է: Արձանագրություններն իրենք իրենցով չեն լավ կամ վատ, այլ այդ համատեքստով:

            Նույնը վերաբերում է «բոլորի հետ լավ հարաբերություններին» կողմ լինելուն: Այդպիսի բանի ոչ ոք իրականում ո՛չ կողմ կարող է լինել, ո՛չ՝ դեմ: Բոլորի հետ լավ հարաբերությունները քաղաքական կատեգորիա չեն: Դա ընդամենը իդեալական վիճակի վերացական մի ցանկություն է: Որպես ցանկություն՝ դա նորմալ է: Բայց որպես քաղաքական նպատակ՝ ոչ մի բան չնշանակող արտահայտություն: Նույն դատարկաբանությունն է ստացվում, եթե այդ ֆրազը կոնկրետացնում ենք՝ որպես «բոլոր հարևանների հետ լավ հարաբերություն ունենալ»: Իհարկե, անձնական կյանքում էլ ենք մենք ձգտում նույնին: Բայց ձգտելը մի բան է, իրականությունն՝ այլ: Լինում է այնպես, որ դա հնարավոր չի լինում օբյեկտիվ պատճառներով: «Լավ հարաբերությունն» ինքնանպատակ լինել չի կարող: Կան պայմաններ, երբ դա ընդհանրապես վնասակար է: Սրանք պարզ բաներ են, որոնք անձնական կյանքում բոլորս էլ հրաշալի գիտակցում ենք: Բայց քաղաքականության մեջ, գերի դառնալով ծիսական ոչմիբանությանը, չգիտես՝ ինչու, չենք ուզում մինչև վերջ մտածել մեր ասածների իմաստը:

            Եթե էլ ավելի կոնկրետանանք, ճիշտ նույն իրավիճակն է հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման խնդրում: Հնարավոր չէ դրան ընդհանրապես կողմ կամ դեմ լինել, ինչպես մեզանում պատկերացնում է քաղաքական գործիչների մեծ մասը: Սա գաղափարախոսական հարց չէ: Իմ կարծիքով հայ քաղաքական մտքի և գործի գլխավոր սխալն այն է, որ այսպիսի հարցերը վերածվում են գաղափարական հարցերի: Ասենք, համարվում է, որ ազատականները պետք է կողմ լինեն Թուրքիայի հետ հարաբերություններին, իսկ ազգայնականները՝ դեմ: Բայց սա կապ չունի գաղափարական պլատֆորմի հետ: Սա զուտ քաղաքական հարցադրում է, որի պատասխանը կախված է կոնկրետ այս պահի ընդհանուր համատեքստից: Որպեսզի ավելի պարզ դառնա, բերեմ երկու ծայրահեղ օրինակ: Կախված իրավիճակից՝ կարելի է կողմ լինել նույնիսկ, ասենք, Սևանի հանձնմանը թուրքերին, իսկ մի այլ իրավիճակում կարելի է կողմնակից լինել Բաքվի գրավմանը և թուրքերին Կասպից ծով լցնելու ծրագրին: Սա կապ չունի գաղափարախոսության հետ: Կապ չունի նաև «խաղաղասիրության» և «միլիտարիզմի» հետ: Ասենք, դեմոկրատն ու ինտերնացիոնալիստը կարող են կողմ լինել պատերազմին՝ հանուն Ադրբեջանի դեմոկրատացման, իսկ ազգայնականը՝ հաշտությանն ամեն գնով, եթե հակառակը սպառնում է, օրինակ, Հայաստանի ֆիզիկական գոյությանը: Գաղափարախոսական դոգմատիզմը նույնքան վտանգավոր է այս խնդրում, որքան ծիսական ֆրազները: Թե՛ 21-րդ, թե՛ 12-րդ, թե՛ 32-րդ դարում հնարավոր չէ ապրել առանց սեփական ասածը նախ՝ մտածելու, իսկ մտածածը՝ մինչև վերջ մտածելու և վերլուծելու ունակության: Ահա՛ մի խնդիր, որն ավելի կարևոր է, քան հայ-թուրքական սահմանի բացումն ու փակումը:

Հրանտ Տեր–Աբրահամյան