«7 օր»-ը հյուրընկալել է հրապարակախոս Հրանտ Տեր-Աբրահամյանին և բլոգեր Տիգրան Քոչարյանին։

-Ներքաղաքական զարգացումները գնալով թափ են հավաքում։Դրանք հիմնականում պայմանավորված են արտաքին գործոններով։ Արտահերթ ընտրական գործընթացներ կանխատեսո՞ւմ եք, թե՞ ոչ։

Տիգրան Քոչարյան-Ես կուզենայի կանխատեսել, քանի որ այն կարծիքին եմ, որ հայ-թուրքական պայմանավորվածությունները չպետք է ստորագրվեն և ընդունվեն խորհրդարանի կողմից։ Բայց ես հնարավոր չեմ համարում, որ խորհրդարանն իր ներկա կազմով չընդունի դա։ Այդ հարցում ամենածայրահեղ ընդդիմությունն էլ (նկատի ունեմ ՀԱԿ-ը) է ոնց որ միացել իշխանությանը, այդ պատճառով էլ մի քիչ բարդ կլինի։

-Իսկ ինչո՞վ է Ձեր նշած ընդդիմությունը ծայրահեղական։

Տ. Ք.-Դե, ՀԱԿ-ն իրեն ներկայացնում է որպես ծայրահեղական, սակայն հայ-թուրքական հարաբերությունների հարցով իրենք կարծեք թե բավականին լավ եզրեր են գտել իշխանության հետ. այնպիսի տպավորություն է, թե միասին են աշխատում։ Ոնց որ կոալիցիոն գործընկերներ լինեն։ Մի կողմից ցանկանում եմ, որ ինչ-որ ներքաղաքական զարգացումներ լինեն, մյուս կոմից էլ չեմ ուզում, որովհետև միշտ էլ պահից կարող են օգտվել արտաքին այլ ուժեր։

-Ասում եք, որ կուզենայիք  արտահերթ գործընթացներ, և նշում, թե ՀԱԿ-ն ու իշխանությունները միասին են։ Այդ դեպքում նշված գործընթացների մյուս կողմում ո՞վ է լինելու։

Տ.Ք.-Մյուս կողմում լինելու է Դաշնակցությունը։ Հուսով եմ, որ լինելու է, որովհետև, իմ կարծիքով, եթե այս անգամ էլ Դաշնակցությունը սահմանափակվի զուտ հայտարարություններով, ապա իր գաղափարն ընդհանրապես վերանալու է։

Իշխանությունները պետք է հաշվի առնեին սփյուռքի գործոնը, որ սփյուռքյան երեք կուսակցություններ դեմ են արտահայտվել հայ-թուրքական այս  հարաբերություններին։ Բազմաթիվ փոքր այլ կառույցներ և անհատներ կան ազգայնական դաշտում, որոնք կտրուկ դեմ են։ Եթե այդ միավորումը ստացվի, շատ ուժեղ ընդդիմություն կառաջանա հայ-թուրքական գործընթացների շուրջ։ Իսկ եթե չստացվի...

-Հայ-թուրքական ներկա հարաբերությունների ինչի՞ն եք դեմ։

Տ.Ք-Երեխան որ մեծանում է, նա ինչ-որ երազանքներ է ունենում։ Հայ ազգն էլ Ցեղասպանությունից հետո այդ երազանքով է ապրում՝ վերադառնա, վերագտնի այն տարածքները, որոնք իրենից խլվել են։ Փաստորեն, վերադառնալու այդ երազանքը և պայքարը հայ-թուրքական նախաստորագրված արձանագրություններով վերջանում են։

-Իմ կարծիքով ավելի լուրջ վտանգ կա։ Դա հայ-թուրքական հարաբերությունների պայմանավորումն է Արցախի հարցով։

Տ. Ք.-Դա բխելու է դրանից։ Որովհետև, եթե այս անգամ հայ ազգի գաղափարախոսության այդ երազանքը ջարդվի, կնմանվի մեջքը կոտրվելուն։ Հայ ազգի դիմադրողականությունը կընկնի...

-Ձեր կարծիքով Սերժ Սագսյանն ինչո՞ւ է գնում այսպիսի քայլերի։ Նրա նախընտրական ծրագրում ,կարծես թե, այդպիսի բան գոյություն չուներ։ Ինչո՞վ եք պայմանավորում դիրքորոշման այդպիսի կտրուկ փոփոխությունը։ Ավելին, հիմնական ընդդիմախոս Տեր-Պետրոսյանն էր մեղադրվում նախընտրական փուլում այն ամենի մեջ, ինչը որ հիմա Սարգսյանն  իրականացնում է։

Տ.Ք.-Երևի ինչ-որ խաղի մեջ է մտել իր կամքով կամ՝ ոչ։ Իմ կարծիքով խաղի կանոններն ինքը չի թելադրում, և նախաձեռնողական դիվանագիտությունը մեզ մոտ չի ստացվում ինչ-որ սխալների պատճառով։

-Դուք ի՞նչ կասեիք։

Հրանտ Տեր-Աբրահամյան-Արտահերթ գործընթացները ոչ թե կանխատեսել է պետք, այլ դրանք արդեն ընթանում են, և դրանք հեղափոխական գործընթացներ են։ Մեծ հաշվով, եթե վերցնենք այս երկու տարին և նայենք իշխանության քաղաքականության դաշտը, հայ-թուրքական հարաբերությունների այս երկու հայտարարությունը միակ լուրջ բանն է, որ կատարվել է։ Ուրիշ որևէ բան չի եղել՝ մարտի 1-ը չհաշված։ Տիգրանի հետ համաձայն եմ, երբ ինքն ասում է, որ այս գործընթացների նկատմամբ ներքին զարգացումներ կարելի է սպասել, բայց դրանք հարցականի տակ են։ Կարևոր հարցն այն է, թե ինչո՞ւ այսպես եղավ։ Այսօր մենք հասանք այն հանգրվանին, որ երբ 2008-ի փետրվար-մարտի դիմադրությունները ճնշվեցին, կեղծվեցին ընտրությունները, և հակադեմոկրատական վարչակարգը հաստատվեց, մենք տեսանք, որ սա իսկապես ազգային անվտանգության խնդիր է, ոչ թե ինչ-որ քմահաճույք։ Երբ գալիս է դիմադրողականություն կազմակերպելու հարցը, մենք տեսնում ենք, որ այս երկրում այդ հարցերը լուծված են, դիմադրողականությունը ջարդել են։ Մենք ունենք խորհրդարան, որը և մենք ենք հասկանում, և Հայաստանից դուրս են հասկանում, որ ռեալ ուժ չէ։ Համոզված եմ, որ Թուրքիայի խորհրդարանում հաստատ ձգձգվելու է այդ հարցը հավելյալ ճնշումներ անելու համար։ Նույնը կլինի, եթե արտախորհրդարանական, հրապարակային գործընթաց լինի։ Այստեղ բոլորը հասկանում են, որ այս երկրում դիմադրողականությունը, ժողովրդական շարժումները շատ հեշտ ճնշվում են։ Այս երկրում մի հոգի է հարցը լուծում։ Դրա համար էլ այս վիճակում ենք։

-Համաձա՞յն եք այն կարծիքի հետ, որ այսօր ՀԱԿ-ն ու իշխանությունն նույն գծի վրա են։

Հ. Տ.-Ա.-Համաձայն չեմ, թեև չեմ ուզում այս հարցը քննարկել, որովհետև չեմ կարծում, որ սա ամենալուրջ հարցն է։ Ենթադրենք՝ ՀԱԿ-ն այդ գծի վրա է (թեև ես այսպես չեմ կարծում), բայց հասարակության մեջ կան ուժեր, կա լուրջ տրամադրություն՝ ուղղված այս գործընթացի դեմ։

-Դուք հայ-թուրքական այս գործընթացներին կո՞ղմ եք, թե՞ դեմ։

Հ. Տ.-Ա.-Դեմ եմ։

-Ասացիք, որ հեղափոխական գործընթացներն սկսվել են։ Ո՞վ է դրանց կրողը։

Հ. Տ.-Ա.- Տիգրանը մի տեսակետ հնչեցրեց, որ հիշեցնում է Հրանտ Մարգարյանի տեսակետը, թե նախագահը դա գիտակցաբար չի անում. նա ճնշման տակ է և այլն։ Այստեղ երկու հարց է առաջանում. նախ, եթե ընդունենք, որ նախագահը դա գիտակցաբար չի անում, այսինքն՝ անմեղսունա՞կ է, չի՞ հասկանում, թե ինչ է անում։ Եթե գիտակցաբար է անում, փաստորեն գնում է Ցեղասպանության ուրացմանը, որն էլի վատ է։ Կան օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ հանգամանքներ։ Օբյեկտիվն այն է, ինչը որ ես ասացի, այսինքն՝ Սերժ Սարգսյանն իսկապես որոշ առումով ստիպված է գնալ այս հեղափոխականացմանն արտաքին քաղաքականությունում՝ դրանով կոմպենսացնելով ներքին քաղաքականության մեջ որևէ գործընթացի փաստացի բացակայությունը։ Այսինքն, երկիրն իներցիայով շարժվում է։ Եվ փորձ է կատարվում հեղափոխական բարեփոխումների պահանջարկը տանել դեպի արտաքին դաշտ՝ միաժամանակ հասկանալով, որ արտաքին ուժերն այդ դեպքում ներքին գործընթացների վրա աչք են փակում, և, հայկական ձևով ասած, այդ «դաբրոն» կա։

Բացի դրանից, կա նաև սուբյեկտիվ պատճառ. նշմարվում է որոշակի գաղափարախոսություն, որի կրողն, ինչպես պարզվեց, Սերժ Սագսյանն է, և, ըստ երևույթին, Տիգրան Սարգսյանը, որովհետև նախընտրական շրջանում իսկապես այդպիսի բան չի եղել և Ս. Սարգսյանն իր ընտրողներին չի խոստացել, թե գնում է հայ-թուրքական հարաբերությունների այս ձևով կարգավորմանը։ Հիմա պարզվեց ճիշտ հակառակը. այն, որ ասվում էր, թե երեք տարի է պետք Լևոն Տեր-Պետրոսյանին, որպեսզի Ղարաբաղը ծախի, փաստորեն Սարգսյանը մեկուկես տարվա ընթացքում էր դա պատրաստվում անել։

-Ղարաբաղը ծախելո՞ւ մասով։

Հ. Տ.-Ա.-Ղարաբաղը ծախելու մասով էլ։

-Հիշեցնեմ. Սարգսյանին նախընտրական փուլում  հարց տվեցին, թե Լ. Տ.-Պ.-ն ինչո՞ւ է երեք տարի ուզում նախագահ լինել, նա պատասխանեց՝ երևի այդքան ժամանակ է Տեր-Պետրոսյանին պետք Ղարաբաղը ծախելու համար։

Հ. Տ.-Ա.- Այո, այդպես էր ասել։ Փաստորեն, Սերժին մեկուկես կամ երկու տարի է պետք լինում այդ ամենն անելու համար։ Ըստ երևույթին, այստեղ որոշակի գաղափարախոսություն կա, և եթե ուշադիր կարդանք Տիգրան Սարգսյանի՝ ժամանակին գրած հոդվածները, այնտեղ ոնց որ թե կոնցեպտները (և՛ հեղափոխականության, և՛ գլոբալացման, և՛ ազգային պետությունների վերացման) կարելի է հանել: Այնտեղ այս ամենը՝ պետության վախճանը, տեղավորվում է։

-Մի կողմից ասում եք, որ հեղափոխական գործընթացներ են գնում, մյուս կողմից՝ ընդդիմությունն ու իշխանությունը,  Տիգրանի ասած, մի գծի վրա են։ Ո՞վ է այդ հեղափոխությունն անելու։

Հ. Տ.-Ա.-Այդ հեղափոխական գործընթացներն այսօր իշխանությունն է անում արտաքին քաղաքական դաշտում։ Իշխանությունը մեծ հաշվով վերսկսել է հեղափոխական գործընթացը։

-Ով  ո՞ւմ է փոխելու, եթե հեղափոխական գործընթաց է։

Տ. Ք.-Ոնց որ թե այդ ներքին հեղափոխական գործընթացները պետք է ղեկավարի ՀՅԴ-ն՝ հենվելով սփյուռքի վրա։ Մի հարցն այն է, որ պառակտում է սկսվում սփյուռքահայերի միջև, որը շատ վտանգավոր է ազգի պառակտման հարցում, մյուսն այն է, որ «Ժառանգության» իսկական ջարդն է գնում, որովհետև պոտենցիալ ուժերից մեկը «Ժառանգությունն» էր։

-Այսինքն, կարծում եք, թե «Ժառանգությունում» իշխանության մատը խա՞ռն էր։

Տ. Ք.-Սա իշխանության և ՀԱԿ-ի  միասնական ջարդն էր։ Փորձում են ինչ-որ գործընթացներ անել։ Պոտենցիալ մի ռեսուրս հիմա զբաղված է իր ներքին տարաձայնություններով։ Այսինքն, մինչև հոկտեմբերի 14-ը երևի թե իրենք չկարողանան իրենց ներքին հարցերը լուծել։ Այդ մի քաղաքական ուժն էլ դուրս եկավ դաշտից։

-Ձեր բլոգը նայելիս այնպիսի տպավորություն էր, որ դա պրո-սերժսարգսյանական է եղել ընտրությունների ժամանակ։ Դուք հիմա չե՞ք զղջում, որ այն ժամանակ Սերժ Սարգսյանին եք սատարել։

Տ. Ք.-Ինձ շատ են մեղադրում, բայց  իմ բլոգը պրո-սերժական չի եղել, պրո-պետական է եղել։ Իսկ թե ինչո՞ւ եմ ես բոլոր ուժերս ներդրել Լևոն Տեր-Պետրոսյանի չգալու համար։ Որովհետև ես միշտ դեմ եմ եղել Տեր-Պետրոսյանի պրո-թուրքական դիրքորոշմանը։ Ես քվեարկել եմ Դաշնակցությանը ոչ թե որպես կուսակցություն, այլ որպես ինձ ամենամոտ գաղափարախոսություն։ Եթե այդ պահին ինտերնետում իմ գործունեությունը համընկել է իշխանությունների գծի հետ, դա  չի նշանակում, որ ես պրո-իշխանական եմ. ավելի շատ պրո-պետական եմ։ Միշտ Արցախի և Թուրքիայի հարցերը կարևորել եմ։ Եթե ավելի ուշադիր նայեք, ֆուտբոլային դիվանագիտությունը, որ սկսվել էր, ավելի շատ քննադատություն է եղել իմ կողմից նույն Սերժ Սարգսյանի, նույն Նալբանդյանի դեմ։ Նույնը կրկնվել է նաև ապրիլի 23-ից հետո։ Այն բլոգերները, ովքեր համարվում են իշխանության կողմից սնվող, նրանց մեծամասնությունը դեմ գնաց այս արտաքին քաղաքականությանը։

Բոլոր այն ուժերը, որոնք այժմ կանգնած են այսպիսի պայմաններով հայ-թուրքական հարաբերությունները կամ Արցախի հարցը լուծելու կողքին, լինեն իշխանությունից թե ընդդիմությունից, ես լինելու եմ դրանց դեմ։ Համոզված եմ եղել, համոզված եմ, և համոզված եմ լինելու, որ ՀԱԿ-ը հիմնականում հակահայկական կառույց է։

-Ենթադրենք՝ Հրանտի ասած հեղափոխականությունն իշխանությունը փորձում է մինչև վերջ տանել ու ընդառաջ է գնում թուրքերի այն պահանջին, որ Արցախում ինչ-որ զիջումներ անի։ Այդ դեպքում կոնկրետ Դուք ի՞նչ կանեք։

Տ. Ք.-Իմ կարծիքով հայ-թուրքական հարաբերությունների այս բարելավումն ինչ-որ միջանկյալ քայլ է դեռ Վրաստանի պատերազմից սկսած։ Մի քանի հոգով եկել ենք այնպիսի եզրակացության, որ դա էլի Իրանի հետ է կապված։ Եթե մենք տեսնենք հայ-թուրքական հարաբերությունների բարելավումը, շատ արագ կբացվի Կարս-Ախալքալաք երկաթգիծը, և մենք շատ արագ կմոռանանք Երևան-Թեհրան երկաթգծի մասին։ Այսինքն, Իրանի գործընթացը, որպես տարածաշրջանային գործոն, հերթական անգամ դուրս է մղվում։

-Հրա՛նտ, Դուք նախընտրական փուլում պաշտպանել եք Լևոն Տեր-Պետրոսյանին։ Նրա այժմյան վարքագիծը Ձեզ բավարարո՞ւմ է հայ-թուրքական հարաբերությունների, ներքաղաքական զարգացումների, ինչպես նաև մայիսի 1-ի հանրահավաքում ունեցած ելույթի մասով, որտեղ նա դրական է համարում, որ Արցախի հարցը շաղկապվում է հայ-թուրքականի հետ։ Ձեզ, որպես հրապարակախոս և Լ. Տ.-Պ-ին ակտիվորեն պաշտպանած մարդ, գոհացնո՞ւմ է իր քայլը։

Հ. Տ.-Ա.-Խնդիրը Լևոնին կամ Սերժին դեմ կամ կողմ լինելը չէ։ Ճիշտ հակառակը. եթե պետականամետ դիրքերից ենք նայում, պետությունն օրենքն է։ Հայաստանում օրենքն ընտրություններն են։ Եթե ընտրությունները կեղծվում են, կապ չունի, թե ում կողմից, դա պետության դեմ ամենամեծ քայլն է, որի պտուղները մենք այսօր ենք քաղում։ Ճիշտ եք անում, որ այս ամենում հաշվի եք առնում արտաքին հանգամանքները, բայց ամենակարևորը ներքին շղթան է։ Այսինքն, այն արտաքին խնդիրները, որ մենք այսօր ունենք, կապված են հենց 2008-ի ներքին իրավիճակի հետ...

Տ. Ք.-Ի՞նչ է, գնայինք և կո՞ղմ քվեարկեինք բոլոր ընտրակեղծիքների «պապա» Լևոն Տեր-Պետրոսյանին։ Դա  արդեն չափից դուրս է։

Հ. Տ.-Ա.-Ես դրա մասին շատ եմ գրել. ես անձերի հարցը չեմ համարում սկզբունքային։ Եթե վաղը Սերժ Սարգսյանը լինի ընդդիմություն, և այնպես ստացվի, որ ընտրությունները կեղծվեն, ես առնվազն նրան կպաշտպանեմ։ Չգիտեմ՝ կքվեարկե՞մ, թե՞ ոչ, բայց առնվազն կպաշտպանեմ։ Սա սկզբունքի հարց է։ Կարևոր չէ՝ կլինի Լևոն Տեր-Պետրոսյա՞նը, Ռոբերտ Քոչարյա՞նը, թե՞ Սերժ Սարգսյանը։ 1996-ին ես նույն ձևով գնացել եմ Վազգեն Մանուկյանի ցույցերին և այդ ամենին մասնակցել եմ։ Այսինքն, ներքին հանգամանքները պետք է անպայման հաշվի առնել։ Միայն արտաքինը վերլուծել (Նաբուկո, երկաթգիծ և այլն), ճիշտ է, շատ կարևոր է, բայց ներքինն ամենակարևորն է։ Այստեղ, Տիգրա՛ն, շատ կարևոր հարց կա։ Դուք նաև պատասխանատվություն եք կրում այս ամենի համար։ Ոչ միայն իշխանությունն է կրում...

Տ. Ք.-Բոլորս ենք կրում...

Հ. Տ.-Ա.-Ճիշտ է՝ մենք էլ ենք կրում։ Պատասխանատվության պահը շատ կարևոր է։ Պետք է գա այն օրը, երբ հասարակությունը ճակատ կձևավորի այս գործընթացների դեմ։ Եվ այս առումով պետք է նախապես ճշտել միմյանց պատասխանատվության պահը։ Մինչ այդ համագործակցությունը հնարավոր չի լինի։ Իսկ եթե հիշում ես, ես նախկինում ասում էի, որ պահը գալու է, և մենք ստիպված ենք լինելու համագործակցել այս հարցերի շուրջ։ Հիմա անդրադառնամ Լևոն Տեր-Պետրոսյանին վերաբերող հարցին։ Լևոն Տեր-Պետրոսյանին պաշտպանելն ինձ համար երբեք չի եղել անձի խնդիր։ Ես պաշտպանել եմ նրա թեկնածությունը, որովհետև համարել եմ, որ դա հենց պետության տեսակետից ճիշտ դիրք է։ Այսինքն, եթե նրա փոխարեն լիներ Պողոս Պողոսյանը, նույն հաճույքով ես կպաշտպանեի նրան։ Այդ ժամանակ դա էր իմ սկզբունքային դիրքորոշումը։

-Իսկ այսօ՞ր։

Հ. Տ.-Ա.-Այսօր հայ-թուրքական հարաբերությունների և հատկապես Ղարաբաղի հարցում ես չեմ տեսնում իմ այն ընդհանրությունը, որը կար ժամանակին։ Եվ այսօր (երևի իմ հրապարակումներից նկատած կլինեք) իմ դիրքորոշումը տարբերվում է նախորդից։

-Լևոն Տեր-Պետրոսյանի հետընտրական գործունեությունը Ձեզ այնքա՞ն էլ չի բավարարում։

Հ. Տ.-Ա.-Ո՛չ, չի բավարարում, և այստեղ շատ խնդիրներ կան. միայն արտաքին քաղաքականության հարցերը չեն, և ես գրել եմ դրա մասին։ Ես միշտ էլ ասել եմ, որ եթե խնդիրներ էլ եղել են ՀԱԿ-ի ռազմավարության հետ կապված, ես արտահայտվել եմ։

-Իսկ որքանո՞վ եք կիսում քիչ առաջ հնչած տեսակետը, որ իշխանությունները ՀԱԿ-ի հետ միասին քանդում են «Ժառանգությունը»։

Հ. Տ.-Ա.-Չեմ կարծում։ «Ժառանգության» հարցին ընդհանրապես չեմ ուզում անդրադառնալ, որովհետև դեռ ամեն ինչ պարզ չէ։ Այսինքն, ինչ-որ հարցեր դեռ բաց են մնացել, և ես, ճիշտն ասած, սպասում եմ, թե Րաֆֆի Հովհաննիսյանը կոնկրետ ինչ է ասելու։ Ինչ վերաբերում է նրան, թե ՀԱԿ-ն իշխանությունների հետ այստեղ որոշակի դերակատարում է ունեցել, չեմ ցանկանում այդ կոսպերալոգիայի մեջ մտնել։ Եթե այդպես է, թող լուրջ փաստարկներ բերվեն։

-Ավանդական դարձած հարց՝ ո՞րն է ելքը ստեղծված իրավիճակից։

Հ. Տ.-Ա.-Ելքը պատասխանատվությունն է։ Այսինքն, իմ կարծիքով բոլոր նրանք, ովքեր 2008-ին ջանադրաբար ու պաթոսով պաշտպանել են այս իշխանական վարկածը, ի վերջո, պետք է հասկանան նաև իրենց պատասխանատվության չափը։ Թող անհամեստություն չլինի, բայց ես դեռևս 2008-ին մինչև մարտի 21-ը գրել եմ, թե հետո ինչ զարգացումներ են հնարավոր հենց Ղարաբաղի հարցում։ Այսինքն, այդ պատասխանատվությունն ինքնանպատակ չէ։

-Մարդիկ, ովքեր ժամանակին կանգնել են Լևոն Տեր-Պետրոսյանի կողքին, իսկ այսօր Ղարաբաղի և հայ-թուրքական հարաբերությունների առումով չեն ընդունում նրա դիրքորոշումը, ի՞նչ չափով են պատասխանատու այս իրավիճակի համար։ Եվ նման մարդիկ այսօր քիչ չեն՝ Ժիրայր Սեֆիլյան, Հնչակյան կուսակցություն և այլն...

Հ. Տ.-Ա.-Ժիրայրը երբեք չի թաքցրել իր հայացքներն ու  ընտրություններից առաջ ասել է, թե ինչ պայմաններով է միանում ՀԱԿ-ին, և ես ձևեր չեմ թափում միայն նրա համար, որ ասոցիացվում եմ ՀԱԿ-ի հետ...

-Ժիրայր Սեֆիլյանը նախագահական ընտրություններից առաջ ասում էր, թե բոլոր նրանք, ովքեր ասում են, թե Լևոն Տեր-Պետրոսյանը թեկուզ մի թիզ հող հանձնող է, սխալվում են։ Իսկ հիմա պարզվում է, որ Սեֆիլյանն այդպես չի կարծում։

Հ. Տ.-Ա.-Քանի որ իմ մասին չէ խոսքը, ես ավելի աբստրակտ վիճակի մասին կարող եմ խոսել։ Ժիրայրի դիրքորոշման մասին իրենից հարցրեք։ Իսկ ինչ վերաբերում է փաստերին, ապա Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հող չի հանձնել։

Տ. Ք.-Այստեղ մի փոքր նրբություն կա. երբ ասվում է, թե Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հող չի հանձնել, մի փոքր զավեշտալի է հնչում, որովհետև թեկուզ Քելբաջարը հանձնելու հրաման նա տվել էր։

 Հ. Տ.-Ա.-Եկե՛ք «պապուս» պատմությունների մեջ չխորանանք։ Փաստն այն է, որ Քելբաջարը չի հանձնվել։

Տ. Ք.-Հենց «պապի» պատմություններն են փաստ, որոնք չի կարելի մոռանալ։

 Հ. Տ.-Ա.-Ամեն դեպքում, դա փաստ չէ։ Իսկ ապրիլի 23-ին ստորագրված փաստաթուղթը փաստ է, հայ-թուրքական նախաստորագրված արձանագրությունները ևս փաստ են։ Այսինքն, Լևոն Տեր-Պետրոսյանի մասին կարելի է ենթադրաբար խոսել՝ ինքը կանե՞ր դա, թե՞ չէր անի։

-Սակայն իր «Պատերա՞զմ, թե՞ խաղաղություն» հոդվածում Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հասկացնել էր տալիս, որ հողային զիջումներն անխուսափելի են։

Հ. Տ.-Ա.- «Պատերա՞զմ, թե՞ խաղաղություն» հոդվածը երբեք ինձ համար չի եղել ընդունելի։ Բայց կրկնում եմ՝ եկեք մի կողմ դնենք «պապուս» պատմություններն ու դրանցով պայմանավորված ենթադրությունները։ Այսօրվա ամբողջ իրականությունը ցույց է տալիս, շատ կներես, Տիգրանի  նման  քվեարկածների սխալը ։ Եթե Դաշնակցությանն ես ձայնդ տվել, ապա այսօր Դաշնակցությունն ուղղակի ծիծաղելի քաղաքականություն է վարում։ Ամբողջ հասարակության մեջ Դաշնակցությունն ընկալվել է հենց հայ-թուրքական գործոնով։ Եվ եթե այսօր նորանկախ Հայաստանի պատմության մեջ՝ հենց ամենապատասխանատու պահին, Դաշնակցությունը դուրս է գալիս ու ասում. «Է՜, մենք պահանջում ենք Էդվարդ Նալբանդյանի հրաժարականը, Սերժ Սարգսյանը դիտավորյալ չի գործում» և այլն։ Միայն մեկ բան ասեմ և վերջ. սահմանադրության մեջ գրված է, որ արտաքին քաղաքականությունը որոշում է երկրի նախագահը։ Եվ անլուրջ է ենթադրել, որ սա արտգործնախարարի վարած քաղաքականությունն է։ Ուզում եմ ասել նաև, որ Սերժ Սարգսյանն ի ծնե դավաճան չէ։ Նա մանկուց չի երազել այս վիճակի մեջ ընկնել։

Տ. Ք.-Այսինքն, «պապու» պատմությունները մի կողմ դրեցիր, Սերժ Սարգսյանի վրա դավաճանի պիտակը դրեցիր ու անցա՞ր...Եթե համեմատում ենք Լևոնին ու Սերժին, ապա Արցախի հարցով Սերժի վրա ինչ-որ ձևով կարելի է հույս դնել։ Ռոմանտիկ բան ասեմ, բայց եթե երկրորդ փուլ լիներ, ես ձայնս տալու էի Սերժ Սարգսյանին, այլ ոչ թե Լևոն Տեր-Պետրոսյանին։

Հ. Տ.-Ա.--Սերժ Սարգսյանն ընդամենը մեկուկես տարի է նախագահում, և նա ժառանգել է Քոչարյանի թողածը։ Այս գործընթացների մեջ հնարավոր չէ հաշվի չառնել Քոչարյանի ղեկավարած 10 տարիները։

-Քոչարյանն էլ ժառանգեց Լևոն Տեր-Պետրոսյանի իշխանությունը, ում օրոք Ցեղասպանության միջազգային գործընթացը համարվում էր, որ պետք է լինի ՀՀ արտաքին քաղաքական օրակարգից դուրս, բայց դա չխանգարեց հետ պտտեցնել գործընթացը։ Արցախի մասով էլ կանխատեսվում էր, որ ամիսների հարց է լուծումը, քանի որ դրսի ուժերը դա են պարտադրում, բայց պարզվեց, որ 98-ից հետո ոչ մի թիզ հող չզիջվեց։

Հ. Տ.-Ա.-Այստեղ փիլիսոփայության հարց է։ Եթե դու ասում ես՝ ինքնորոշման խնդիր ես դնում և քո հիմնական ինքնորոշվող սուբյեկտը գցում ես մի կողմ, ասում ես՝ Ռոբիկը մեր ստեփանակերտցի տղան է, այդպիսի «գեղական» կարգով չեն լուծվում հարցերը։

Տ.Ք.-Ամեն դեպքում, Քոչարյանը շատ ավելի լավ էր կարողանում կողմնորոշվել բանակցային գործընթացում...

Հ. Տ.-Ա.-Երբ ասվում է՝ Սերժ Սարգսյանը կոնցեպտ չունի, ապա Քոչարյանն էլ, ըստ էության, որպես այդպիսին, կոնցեպտ չուներ։ Տեսեք ասվում է՝ Լ. Տ. Պ.-ի կոնցեպտը (որը, կոպիտ ասած, մաթեմատիկական հաշվարկ է կատարում), ասում է՝ Ադրբեջանի տնտեսությունը զարգանում է, մերը հետ է ընկնում, մենք այսօր հավասար ենք, գնալով Ադրբեջանն ուժեղանում է, ժամանակն իրենց օգտին է, ուրեմն խնդիրը կարգավորենք, շրջանները՝ զիջենք, այսինքն՝ ուղիղ պատերազմ։ Ենթադրենք , թե դա ճիշտ գնահատական է։ Լավ, այդ կոնցեպտը կար։ 1998-ին ոնց որ թե ուրիշ կոնցեպտով եկան մարդիկ։ Եթե մենք Հայաստանում սարքեինք մրցունակ, ժամանակակից հասարակություն, այսինքն՝ զարկ տաինք ներքին ռեսուրսներին, կստեղծեինք այնպիսի համակարգ, որը մեր սահմանադրությանն է համապատասխան: Նույնը նաև Ղարաբաղում։ Բայց դա չարվեց։  Մենք մրցակցության մեջ ենք Ադրբեջանի հետ. մենք ամեն ինչ պետք է անենք, որպեսզի Ղարաբաղը լինի ոչ թե պարզապես տարածք, այլ այնպիսի տարածք, որ տարածաշրջանի ժողովուրդները ձգտեն, երազեն ու ասեն, թե այս մարդիկ ինքնորոշում էին ուզում ու հասան։ Քոչարյանը Հայաստանի վիճակը թողեց կլանային վիճակի մեջ, մի հատ էլ զարգացրեց կլանային հակաժողովրդական հասարակություն, և մենք եկանք, այսօրվա վիճակին հասանք։

-Քոչարյանի՞ օրոք  կլանը ստեղծվեց։

Հ. Տ.-Ա.-Չեմ ասում, թե ինքը ստեղծեց այս վիճակը։ 1995-ից սկսած՝ այս միտումը գնում էր։ Այդ մարդուն այդ միտումը ձեռք էր տալիս, պարզապես ինքն  իր անձնական կլանը սարքեց։ Հայաստանը դրանով չզարգացավ։ Ու այդ դեպքում Լևոն Տեր-Պետրոսյանը ճիշտ է դուրս գալիս, որովհետև երբ ներքին ռեսուրսը զարկ չես տալիս, ապա իսկապես Ադրբեջանից մենք փոքր ենք և՛ քանակապես, և՛ տնտեսապես։

-Ձեզ համար Արցախի հայանպաստ ասված լուծումը ո՞րն է։

Տ. Ք.- Վերաբնակեցնել Արցախը։ Մեր նախագահները՝ Քոչարյանին տարանջատած, հայոց աշխարհի գաղափար չունեն։

-Ինչու՞, հրեն Տիգրան Սարգսյանը Հայկական աշխարհ է կառուցում (բոլորս միասին ծիծաղում ենք-Վ. Մ.)...

Տ. Ք. - Դե լավ, թողնենք դա։ Հայոց աշխարհը ոչ միայն Հայաստանն է, այլ նաև Արցախը և Ջավախքը։ Պետք է գլոբալ մտածողություն։ Եթե Հայաստանի սահմաններից մի քիչ դուրս մտածեն, ապա բավականին շատ հարցեր կլուծվեն։ Եվ մենք ոչ միայն պետք է պահենք ազատագրված տարածքները,  այլ մի բան էլ առաջ գնանք։ Եվ ասեմ, որ ինձ համար «ազատագրված տարածք» հասկացություն չկա։

Իմ տատիկի ընտանիքն Արցախից է եկել, և միշտ աչքը դեպի Արցախ, դեպի Շուշի է եղել։ Միշտ էլ ասում էր՝ ե՞րբ է այն օրը գալու, որ հայերը լինեն Շուշիում։ Բոլորն ասում էին՝ այդպիսի բան չի լինի։ Հիմա Շուշիի վրա եռագույնն է ծածանվում...

Հ. Տ.-Ա.-Բայց Շուշիում մարդ չի ապրում։

Շատ ճիշտ է ասում Տիգրանը, որ լոկալ չքննարկենք։ Այդ հայանպաստ լուծումն այն է, ինչ որ ես ասացի։ Այսինքն, եթե մենք ասում ենք, որ մենք ինքնորոշման սկզբունքի կողմնակից ենք, աշխարհում ամենադեմոկրատական, ամենաառաջադեմ, ամենապուպուշ սկզբունքի կողմնակիցն ենք, ուրեմն եկեք այդ սկզբունքից ելնելով՝ սկզբունքորեն ամեն ինչ անենք այդ սկզբունքի շուրջ։ Այսինքն, Հայաստանը դարձնենք մրցունակ, ժամանակակից պետություն, և այդ բոլոր հարցերը ինքնըստինքյան կլուծվեն։ Որպեսզի ազատագրված տարածքները պահենք, մենք այնպիսի Հայաստան պետք է ստեղծենք, որ մարդիկ ձգտեն, ուզենան ապրել այդ երկրում։ Այս երկիրը, որտեղ ամեն ինչ խախտված է, բոլոր օրենքները չեն գործում, արդարադատությունը չի աշխատում, մարդը պաշտպանված չէ, բնականաբար, չի կարող լինել ձգող երկիր, և այս դեպքում մենք անպայման պարտվում ենք։ Ինչ վերաբերում է Արևմտյան Հայաստանին, նույնն է այսօր լուծումը։ Դու այսօր ուժեղացրու քո երկիրն այնքան, որ եթե գա այն պահը, երբ դու հնարավորություն ունենաս նաև Մուշ ու Վան մտնել, այդ ժամանակ մտնես։ Այսօր դու այդ հնարավորությունը չունես։

-Այս ամենի ֆոնին Հայաստանում հնարավո՞ր եք համարում երրորդ կամ երկրորդ ուժի կամ ավելի ճիշտ այսօրվա գծի այլընտրանքի ստեղծումը։ Դուք տեսնո՞ւմ եք այդ գորընթացը, որը կհանգեցնի այդ ուժի ստեղծմանը։ Եվ արդյոք Դուք կկանգնե՞ք այդ ուժի կողքին։

Տ. Ք.- Էլի վերադառնամ ընտրություններին։ Բավական շատ մարդ տեր կանգնեց Լևոն Տեր-Պետոսյանին, ինչքան էլ վատ երանգներ ունի այդ բառը, ազգայնականներ նրան չմիացան։ Հայ ազգի բավականին մեծ զանգված ազգայնական դիրքորոշումներ ունի, եթե ճիշտ համախմբես, շատ արագ ուժ է ձևավորվելու։ Այն ուժը, որը պետք է անի Դաշնակցությունը, չի անում դա մինչև հիմա։

Հ.Տ-Ա.-Ես մի քիչ չեմ հավատում երրորդ ուժի գաղափարին։ Քաղաքականության մեջ լինում է երկու ուժ։ Որպեսզի երրորդ ուժ ձևավորվի, ուրեմն իսկապես պետք է գործող ուժերից մի ուժը կոտրվի։ Երբ որ գանք հասնենք այն հանգրվանին, որ տեսնենք՝ արդեն իսկապես այս երկբևեռությունն այլևս չկա, կարող ենք ռեալ խոսել երրորդ ուժի մասին։ Բացի այդ՝ ես այսօր չեմ տեսնում երրորդ ուժի ռեալ գաղափարախոսությունը։

 Զրույցը վարեց Վախթանգ Մարգարյանը