«7 օր»-ը հյուրընկալել է «Հայկական ընտրություն» կուսակցության նախաձեռնող խմբի անդամ Արմեն Աղայանին  և «Եվրոպական ինտեգրացիա» ՀԿ նախագահ Կարեն Բեքարյանին

 -Հայաստանի և Թուրքիայի միջև նախաստորագրված արձանագրություններն իրականում ի՞նչ հեռանկարներ ունեն մեզ համար, և արդյո՞ք դրանք չեն պարունակում ծուղակ դառնալու վտանգը։

Կարեն Բեքարյան-Իմ մոտեցումը հետևյալն է. ցանկացած հարց, որը վերաբերում է քաղաքական գործընթացներին՝ սև և սպիտակ գույների տրամաբանությունը չի աշխատում։ Ինքը՝ հարցադրումն արդեն պրոբլեմատիկ է։  Կարո՞ղ է դառնալ ծուղակ։ Վատ աշխատանքի, վատ շարունակականության դեպքում կարող է։ Տալի՞ս է հնարավորություն առաջընթացի. բնականաբար, այո՛։ Այսինքն, ինձ համար այդ 0-1, սև-սպիտակ կատեգորիաներն այդ տեսակետից չեն աշխատում։ Խնդիրն այլ է։ Աշխատանքը շարունակական է։ Սա ընդամենը հանգրվան է. այն որևէ կերպ գործընթացի ավարտը չէ, և, հետևաբար, իսկապես պետք է նորմալ լծվել աշխատանքի՝ մշտապես ունենալով այն մտավախությունը, որ դրանք կարող են ունենալ մարտահրավերների դրսևորում։ Սա՛ է հիմնական հարցը։

Արմեն Աղայան-Ես ծուղակ ձևակերպման հետ մի քիչ համաձայն չեմ։ Շատ բացասական գնահատելով այդ արձանագրությունները՝ ես դրանք չէի համեմատի ծուղակի հետ, քանի որ Հայաստանի իշխող վարչախումբը հետևողականորեն գնում է այն ռազմավարության ուղղությամբ, որը ենթադրում է թուրքական շրջապատի հետ ինտեգրացիա, հրաժարում հայ ժողովրդի բոլոր իրավունքներից։ Եվ քանի որ նպատակը դա է, ապա դա ծուղակ չէ։ Իշխող վարչախմբի համար դա նպատակակետ է, և հենց այս իմաստով դա չի կարող ծուղակ լինել։ Այսինքն, բոլոր դրույթները, որոնք կան այդ արձանագրություններում, Սերժ Սարգսյանի ցանկությամբ են։

-Ուզում եք ասել, որ Հայաստանի իշխանությունները նպատակադրված գնում են դավաճանությա՞ն։

-Ա.Ա.-Կարծում եմ, որ եթե նրանց համար այդքան հասկանալի լիներ, որ դա դավաճանություն է, այդքան նպատակադրված չէին լինի։ Կարծում եմ, որ նրանք գնում են առաքյալի կեցվածքով, կարծես թե մեծագույն լավություն են անում հայ ժողովրդին, բերում են դարերով փափագած խաղաղությունը և նման այլ բաներ, որոնց կարիքն իրականում հայ ժողովուրդը չունի։ Սակայն նրանց մոտ նման նպատակներ կան։ Իսկ մոտեցումը հետևյալն է՝ հրաժարվել ամեն ինչից, բոլոր հավակնություններից ու իրավունքներից և հանգել ինչ-որ բարիդրացիական, առևտրային հարաբերությունների ու թուրքական շրջապատին ինտեգրված՝ երջանիկ ապրել։

-Եթե ծայրահեղական մոտեցումները մի կողմ դնենք, ապա ոչ ոք դեմ չէ նորմալ հարաբերություններ ունենալ հարևան Թուրքիայի հետ։ Սակայն խնդիրը հետևյալն է. հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորումն անընդհատ շաղկապվում է ղարաբաղյան հիմնահարցի հետ։ Վտանգն ավելի շատ այդտեղ չէ՞։ Չեք կարծո՞ւմ, որ Ղարաբաղի հիմնախնդրի հետ կապված հարցն է ավելի լուրջ, քան հայ և թուրք հասարակությունների միջև երկխոսության հաստատումը։

Կ. Բ.-Նախ՝ հետագայում չկրկնվելու համար անմիջապես ասեմ, որ քիչ առաջ հնչած կարծիքի հետ ամբողջությամբ համաձայն  չեմ, այսինքն՝ ոչ թե դրա ինչ-որ մասի հետ, այլ ամբողջությամբ համաձայն չեմ։ Հիմա՝ ինչ վերաբերում է հայ-թուրքական հարաբերությունների և ղարաբաղյան հիմնահարցի շաղկապմանը։ Խնդիրը հետևյալն է. այն, որ Թուրքիայի կողմից հետևել է նախապայման, բոլորս էլ շատ լավ գիտենք։ Այսինքն, դա եղել է տարիների ընթացքում. այդ նախապայմանը նոր չէ առաջադրվել և չի առաջացել  այս բանակցություններից անմիջապես հետո։ Այսօր կան արձանագրություններ, կա թղթային մաս, որը երբևէ չի եղել այս ընթացքում։ Այդ թղթային մասերից և ոչ մեկում նախապայման դրված չկա։ Հիմա խնդիրը կարելի է երկու ձևով մեկնաբանել. արձանագրություններում չկա «Ղարաբաղ» բառը, բայց դա ոչինչ չի նշանակում, չկա  «Ղարաբաղ», և դա թույլ է տալիս եզրակացնել, որ այստեղ արդեն էական առաջընթաց կա։ Ես ժամանակ առ ժամանակ իրապես զարմանում եմ, որ մեզանում տարբեր դեպքերի ժամանակ ինչ-որ պարանոիայի նման իրավիճակներ են առաջանում։ Այսինքն, եթե չկա, ուրեմն չկա։ Եթե այդ փաստաթուղթը վերցնենք, սափրենք, տաս անգամ արդուկենք, չորացնենք, փռենք և այլն,միևնույն է, այնտեղ Ղարաբաղի մասին խոսք չկա...

-Սակայն Թուրքիայի քաղաքական վերնախավը շարունակում է պնդել, որ մինչև ղարաբաղյան հիմնահարցը չլուծվի, Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորումն անհնար է. սահմանը չի բացվի։

Կ.Բ.- Դրան ինձ համար կան բազմաթիվ բացատրություններ։ Առանձնացնեմ դրանցից ամենաէականները։ Կա խնդիր, երբ քաղաքական գործիչներն իրենց զինանոցն օգտագործում են ներքին սպառման համար։ Եվ Թուրքիայի դեպքում սա ոչ միայն ներքին սպառման, այլև Ադրբեջանի հետ հարաբերությունները չփչացնելու խնդիր է։ Այսինքն, հայտարարություններն արվում են զուտ որպես հայտարարություն։ Ինձ համար այսօր իրական գործընթացն այն փաստաթղթերն են, որոնք դրված են սեղանին։ Ես այդ արձանագրություններում Ղարաբաղի խնդիր չեմ տեսնում, և, բնականաբար, այդտեղ ուզեմ, թե չուզեմ, տեսնում եմ առաջընթաց։

-Ո՞րն է այդ առաջընթացը։

Կ.Բ.-Ղարաբաղը որպես նախապայման առաջադրող, պնդող Թուրքիան գնում է մի փաստաթղթի նախաստորագրման, որի մեջ Ղարաբաղը որևէ կերպ արտացոլված չէ։ Հիմա հարց՝ սա դրակա՞ն է, թե՞ բացասական։ Այսինքն, հայտարարությունների մասով ես կարող եմ ընդունել, որ ոչինչ չի փոխվել։ Բայց չկար թուղթ և թղթով առաջադրվող նախապայման, և հիմա կա թուղթ, որում նախապայման չկա։ Հարց՝ սա առաջընթա՞ց է, թե՞ ոչ։ Այստեղից ոչ ոք չի եզրակացնում, որ աշխարհը շուռ եկավ, և ամեն ինչ դարձավ դրական։ Դրա համար էլ ես քիչ առաջ ասացի, որ այստեղ չի գործում 1-0 կատեգորիան։ Ժողովո՛ւրդ, մեկ բան հստակ է. նախապայմանի առաջադրումը կար, սակայն այն փաստաթղթում ձևակերպված չէր։

Ա.Ա.-Եկե՛ք կեղծ պատերազմներ չստեղծագործենք և այդ կեղծ պատերազմներում հաղթանակներ չտանենք։ Ակնհայտ է, որ հայ-թուրքական որևէ պայմանավորվածության մեջ գրավոր արձանագրված չի կարող լինել Ղարաբաղի հարցը։ Եվ ոչ ոք չէր էլ ասում, որ այնտեղ Ղարաբաղի հարցը պետք է երբևիցե դրված լիներ։ Ակնհայտ է, որ Ղարաբաղի հարցն իրենից առանձին թղթաբանություն է ենթադրում։ Այսինքն, հայ-թուրքական արձանագրություններն այլ փաստաթուղթ են, որտեղ չի ենթադրվում Ղարաբաղի հարցը ներառելը, իսկ ղարաբաղյան բանակցություններն այլ փաստաթղթեր են ենթադրում, որտեղ չի լինելու Թուրքիան։ Սակայն այս գործընթացները ժամանակագրորեն տեղի են ունենում միաժամակ. դրանք փոխկապակցված են։ Եվ, ընդհանրապես, ԱՄՆ-ը, Ռուսաստանն ու Ֆրանսիան, բոլորն այս գործընթացները միշտ դիտարկել են զուգահեռաբար։ Ավելին, յուրաքանչյուր հայ մարդ ևս այս գործընթացները զուգահեռաբար է ենթադրում և դիտարկում է հայոց հայրենիքի վերականգման մաս։  Իսկ թուրքերը մեզ համար մնում են թուրք։ Կապ չունի՝ նրանք  ապրում են արևմուտքո՞ւմ, թե՞ արևելքում։ Բոլորս գիտենք, որ Ադրբեջանը թուրքական պետության արտադրանքն է։

-Ի՞նչ եք կարծում՝ նախաստորագրված արձանագրությունները երկու երկրների խորհրդարանները կվավերացնե՞ն։ Խորհրդարանների վավերացման մասով կոնկրետ ժամկետներ նշված չեն։

 Կ.Բ.-Դա տոկոսային մեծ հավանականությամբ կանխատեսել հնարավոր չէ։ Այստեղ կա երեք փուլ, որոնցից երկուսը կոնկրետիկա են պարունակում, իսկ մեկը ժամանակային առումով կոնկրետիկա չի պարունակում։ Այսինքն, նորից եմ կրկնում՝ ես կողմնակից եմ նրան, որ մենք ոչ թե հորինված կատեգորիաներով գնանք, այլ խոսենք, փորձենք հասկանալ, թե արձանագրություններն իրենցից ինչ են ներկայացնում։ Լիովին համաձայն եմ, որ երկրորդ փուլում կոնկրետիկա չկա։ Այս դեպքում ի՞նչ կարող է տեղի ունենալ։ Սկսած մի ծայրահեղական սցենարից, մինչև մյուս ծայրահեղական սցենար։ Ծայրահեղ սցենարի համար  ընդամենը մեկ ստորագրումից հետո, պայմանական եմ ասում՝ մեկ շաբաթվա ընթացքում երկու երկրները վավերացնում են արձանագրությունները, փոխանակում են վավերագրումները։ Եվ մյուս ծայրահեղությունը՝ տեղի է ունենում արձանագրությունների վավերացման ձգձգման գործընթաց, և դրանից ելնելով՝ կողմերից մեկի նյարդերը չեն դիմանում, և նա դուրս է գալիս գործընթացից։ Այս երկու սցենարն էլ հնարավոր են որպես գործընթացի հետագա զարգացում։ Իսկ դա կախված է շատ-շատ գործոններից։ Միանգամից ասեմ, որ նորից ինչ-որ մի խնդիր փորձեցինք ականջներից քաշել-բերել, մտցնել այստեղ։ Միարժեքորեն չեմ ընդունում, որ Ղարաբաղի հարցը փոխկապակցված է այս արձանագրություններին։ ԱՄՆ բոլոր պաշտոնական հայտարարությունները սկսվում և ավարտվում են հետևյալով՝ առանց նախապայմանների խնդիրը կարգավորել ողջամիտ ժամկետներում։ Դա՝ մեկ։ ԵԱՀԿ ՄԽ ֆրանսիացի համանախագահը, ինչը շատ էական և կարևոր է, Բրայզան՝ որպես համանախագահ, գնում է, Մերզլյակովը գոնե հայտարարել է, որ գնում է, ասել է, որ Թուրքիան ղարաբաղյան հարցում անելիք չունի։ Շատ հստակ գրված հայտարարություն։ Այսինքն, հիմա բերել ու փորձել դա լցնել մի ընդհանուր թավայի մեջ ու փորձել դրանից ինչ-որ շիլա սարքել...այդպես չի լինում։ Ուրիշ հարց, որ խնդիրը հետևյալն է. Հայաստանում կան քաղաքական ուժեր, որոնք այս ամենի ներքո անդրադարձը տանում են դեպի Հայ դատ։ Սա այլ խնդիր և հարթություն է։ Եթե դրանից եք ուզում խոսել, ապա դա ուրիշ քննարկման առարկա է։

Ա.Ա.-Սա հենց այն խնդիրն է, որը հիշատակվեց, և սա ուրիշ քննարկման առարկա չէ։ Այս արձանագրություններն առաջին փաստաթուղթն են, որտեղ Հայաստանի երրորդ հանրապետությունն ընդունում է, որ Արևմտյան Հայաստանի նկատմամբ որևէ հավակնություն չունի. ճանաչում է Թուրքիայի տարածքային ամբողջականությունը։ Այսինքն, ներկայիս Արաքս և Ախուրյան գետերով անցնող բաժանարար գիծը ճանաչում է որպես Հայաստանի և Թուրքիայի միջև պատմական սահման։ Բուն հարցը հենց սա է։

Կ.Բ.-Նորից ապակողմնորոշեցիք։ Հայաստանի Հանրապետությունն առաջին անգամ չէ, որ այս սահմանների հետ կապված ինչ-որ ակցիա է անում։ Հայաստանի Հանրապետությունն իր ցանկացած հայտով, ցանկացած միջազգային կառույցում ճանաչել է դրանց անդամներին իրենց տարածքներով և սահմաններով և հայտ է տվել որպես իր այսօրվա սահմաններով։ Այսինքն, եթե ձևակերպենք, որ Հայաստանն առաջին անգամ է Թուրքիայի սահմանների ճանաչման հետ առնչություն ունենում, դա բացարձակապես այդպես չէ, և որևէ մեկնաբանության կարիք չունի։

Ա.Ա.-Հասկացա։ Ես այդ իմաստով բոլորովին չեմ ապակողմնորոշել։ Ոչ միայն հիշյալ փաստաթղթերում սահմանները նկարագրված չեն։ Ենթադրվում է, որ դրանք նույնն են, ինչ Թուրքիային և Հայաստանին ճանաչում են այլ երկրները։ Այս իմաստով է միայն Ձեր ասածն արժեքավոր։ Սակայն իրավաբանական հարթության մեջ, այնուամենայնիվ, կա Սևր և նման այլ փաստարկներ, և այս հարցերն, ի վերջո, բաց են։ Եվ դրանց բաց լինելը վկայում է հենց Թուրքիայի ձգտումները։ Շատ է խոսվում Թուրքիայի նախապայմանների մասին։ Ղարաբաղն ու Ցեղասպանության հարցն ածանցյալ նախապայմաններ են։ Եվ դրանց առաջադրման միակ պատճառը եղել է այն, որ Թուրքիան չի կարողացել բացահայտ ներկայացնել իր գլխավոր նախապայմանը։ Այն է՝ Հայաստանը հրապարակավ՝ ի լուր ամբողջ աշխարհի, ասի, որ այլևս երբևիցե չի հավակնելու Արևմտյան Հայաստանին։ Սա է, որ այսօրվա փաստաթղթերում տեղի է ունենում։ Եվ սա է, որ մենք այսօր որակում ենք դավաճանություն։ Այսինքն, Թուրքիան անում է ամեն ինչ, որպեսզի Հայաստանը տարածքներ զիջող քայլ կատարի, և միայն դրանից հետո վավերացնի մնացած գործողությունները և գործնականում բացի սահմանը։

Կ.Բ.-Ես այստեղ ոչ միայն մեր մտածելակերպի, այլև մեր աշխարհայացքի խնդիրն եմ տեսնում։ Փաստորեն, փորձում ենք ասել, որ՝ ժողովո՛ւրդ, մենք բավականին ստախոս ենք, որովհետև, երբ ՄԱԿ անդամ դառնալու ժամանակ ճանաչել ենք սահմանները, մենք դրա տակ ենթադրել ենք, որ մենք այդ սահմանները չենք ճանաչում, այլ չգիտեմ, թե ինչ ենք ճանաչում։  Երբ մենք ԵԱՀԿ մտնելուց ճանաչել ենք սահմանները, մենք դա ի նկատի չունեինք։ Այսինքն, մենք հիմա փորձում ենք աշխարհին ասել, որ՝ գիտե՞ք՝ մենք ինքներս այնքան ենք հավատացել, կներեք բառիս համար, որ մենք շատ «շուստրի» ենք, որ աշխարհին փորձում ենք ասել, թե գիտեք՝ մենք բոլորին անընդհատ ֆռռացնում ենք ու հիմա տեսնում ենք վտանգ, որ այլևս չենք կարող ֆռռացնել։ Ես այստեղ մեզ համար թե՛ որպես ազգ, թե՛ որպես պետություն մեծագույն պրոբլեմ եմ տեսնում։

Ա.Ա.-Այդ պրոբլեմը ստեղծել են հենց Ձեր մտածողության մարդիկ, մասնավորապես՝ առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանն ու նրա թիմը, շարունակել են բոլոր նախագահները, և այսօր Սերժ Սարգսյանը փորձում է դա ավարտին հասցնել։

Կ.Բ.-Ի՞նչ է, ՄԱԿ-ի անդամ պետք չէ՞ր դառնալ։

Ա.Ա.-ՄԱԿ-ի անդամ հարկավոր էր դառնալ որոշ վերապահումներով։ Եթե այդ վերապահման պատճառով մեզ չընդունեին, ուրեմն, այո՛, թող չընդունեին։ Հայ ժողովուրդ երևույթը 30 հազ. կմ տարածքի վրա, շրջապատված թուրքական հարևանությամբ, ի վերջո, դատապարտված է թրքանալու, վիլայեթ դառնալու։ Եվ պետք չէ այստեղ ինչ-որ արդարացումներ գտնել, ծաղրել քննադատողներին։ Հայոց հայրենիքը որևէ վայրկյան քննարկման, օտարման ենթակա չէ։ Ցավոք սրտի, այս իրողությունը չի գիտակցում երրորդ հանրապետության քաղաքական էլիտան՝ իր գրեթե ամբողջ կազմով։ Եվ սա երրորդ հանրապետության ողբերգությունն է։

-Արձանագրության այն դրույթը, որով Հայաստանն ու Թուրքիան վերահաստատում են իրենց հանձառությունը՝ մասնակցել տարածաշրջանում հակամարտությունների կարգավորմանը, արդյո՞ք հնարավորություն չի տալիս Թուրքիային մասնակցել ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման գործընթացին։

Կ.Բ.-Դուք այդ դրույթը ոչ այնպես վերաշարադրեցիք։ Խնդրում եմ այդ կետը հստակ ձևակերպել։

-Խնդրեմ,  «Վերահաստատելով իրենց հանձնառությունը տարածաշրջանային և միջազգային վեճերի և հակամարտությունների խաղաղ կարգավորմանը՝ միջազգային իրավունքի նորմերի և սկզբունքների հիման վրա»։ Հայաստանն  ու Թուրքիան ինչո՞ւ են համատեղ հանձնառություն վերցնում տարածաշրջանային վեճերը լուծելու համար։ Այսինքն, Թուրքիան լեգիտիմ հնարավորություն է ստանում միջամտելու տարածաշրջանային հակամարտությունների կարգավորմանը։ Եվ պարզ է, որ դա ո՛չ Աբխազիան է լինելու, ո՛չ Հարավային Օսիան, ո՛չ էլ կիպրական հարցը։

Կ.Բ.-Սա մեկնաբանման խնդիր է։ Իմ կարծիքով որևէ լեգիտիմ հնարավորություն միջամտելու ղարաբաղյան հարցին Թուրքիան չի ստանում։

-Բայց Թուրքիան կարող է խորհրդարանի վավերացման պահին Ղարաբաղի հարցն ուղղակիորեն կապել հայ-թուրքական բանակցային գործընթացի հետ։

Կ.Բ.-Սա քաղաքական գործընթաց է, և երկու կողմն էլ դիմելու են հնարավոր բոլոր միջոցներին։ Սակայն ես առավել քան համոզված եմ, որ այն պահին, երբ Հայաստանը զգաց, որ Ղարաբաղի հարցում հայ-թուրքական բանակցությունները որևէ վտանգ են պարունակում, բնականաբար, այդ գործընթացը կկանգնեցվի։ Ես ընդհանրապես չեմ ընդունում քաղաքական կամ հասարակական որոշ շրջանակներում հնչող այն տեսակետը, որ Հայաստանի խորհրդարանն այս արձանագրությունները շատ արագ վավերացնելու է։ Այսինքն, մենք գտվում ենք համարժեք գործընթացներում, որոնցում Թուրքիան փորձելու է ինչ-որ ռեսուրսներ օգտագործել հօգուտ իրեն։ Սակայն երբ նա տեսնի, որ իր ուզածին չի հասնում, այս գործընթացից դուրս կգա։

-Մենք ի՞նչ եք ստանում դրանից։

 Կ.Բ.-Միջազգային բոլոր հնարավոր կառույցներում և ատյաններում Թուրքիան բոլոր հնարավորություններով պաշտպանում էր Ադրբեջանի շահերը՝ դրանով հանդերձ չստանալով որևէ կոնկրետ արձագանք միջազգային կառույցների և երկրների կողմից, այդ թվում՝ եռանախագահողների։ Ղարաբաղի հարցում Թուրքիայի միջամտությունը գրեթե անհնար է դարձել։ Իր երկրում նա Ղարաբաղի հարցով հայտարարություններ անում է, Ադրբեջանում անում է, սակայն որ պահին որ նա փորձում է դա անել միջազգային ասպարեզում, նրան ասում են՝ կանգնի՛։

Ա.Ա.-Ես կարծում եմ, որ այս խնդիրների մեջ մտնելու կարիք Թուրքիան այլևս չունի։ Մենք ստեղծել ենք զավեշտալի իրավիճակ։ Գոյություն ունի հակահայկական հեռանկար Ղարաբաղի հարցում, և գոյություն ունի մեկ այլ հակահայկական հեռանկար Արևմտյան Հայաստանի հարցում։ Եվ հիմա Թուրքիան ասում է, որ եթե այս մի նախապայմանը կատարես, մյուսի հարցում կարող ենք գալ համաձայնության։

-Այս գործընթացը բերելո՞ւ է սահմանի բացմանը։

Կ.Բ.-Կարծում եմ՝ այո։

-Ե՞րբ։

Կ.Բ.-Հավանականությունը մեծ է, որ դա կլինի եկող տարվա փետրվար-մարտ ամիսներին։ Դա 100 տոկոսով չի, որովհետև տարածաշրջանը ենթարկված է ֆորս-մաժորների։ Իսկ գործընթացները ցույց են տալիս, որ կողմերը գնում են սահմանի բացմանը։

Ա.Ա.-Ես կրկնում եմ, որ գործընթացի մասնակիցները նպատակաուղղված են սահմանը բացելուն։ Այն կարող է կանխվել անկախ իրենց կամքից։ Եթե, օրինակ, Արցախում ինչ-որ ընդվզում լինի, և արդյունքում այդ պայմանագիրը չստացվի, Հայաստանի իշխանությունները չկարողանան Արցախի հարցում կատարել այն զիջումները, որոնք ծրագրված էին, ապա դա կհանգեցնի Թուրքիայի կողմից այս գործընթացի վիժեցմանը։ Սա տեսականորեն միակ տարբերակն է։ Երկրորդ տարբերակը՝ երբ Հայաստանում ընդվզման մեծ ալիք բարձրանա, որը չգիտեմ, թե ինչքանով կստացվի։

-Այս գործընթացի հետ կապված՝ ի՞նչ կանխատեսումներ ունեք, և ինչպե՞ս կարող է այն անդրադառնալ ներքաղաքական իրավիճակի վրա։

Կ.Բ.-Եթե տարածաշրջանում ֆորս-մաժորներ չլինեն, մենք ունենում ենք սահմանի բացման և ինչ-որ հարաբերությունների հաստատման հավանականություն։ Եվ այս գործընթացը ես միանշանակորեն տարանջատում եմ Ղարաբաղի խնդրից։ Առ այսօր որևէ իրական հակակշիռ չի բերվում՝ բացի նրանից, որ՝ եկե՛ք պարիսպ շարենք և ապրենք պարսպից այս կողմ, կամ մեր համար էականը ոչ թե պետությունն է, այլ համայնք լինելը՝ մեր պահանջատիրությամբ հանդերձ։ Երրորդ տարբերակ՝ փորձել համոզել հասարակությանը, որ մենք սրանով հրաժարվում ենք պահանջատիրությունից և Ցեղասպանության ճանաչումից։

-Դուք ներկայացրեցիք հայ-թուրքական հարաբերությունների հարցում երկու հակադիր բևեռներ։ Սակայն կա նաև երրորդը, որը կողմ է հայ-թուրքական հարաբերությունների նորմալացմանը, սակայն ասում է, որ կատարվող ներկայիս քայլերով տանուլ ենք տալու։

Կ.Բ.-Ո՞ր հարցում ենք տանուլ տալու։

-Ղարաբաղի։

Կ.Բ.-Այս պահի դրությամբ այս գործընթացը Ղարաբաղի հետ առնչություն չունի։ Հարց՝ կարո՞ղ է հետագայում ունենալ. այո՛ կարող է, սակայն եթե Թուրքիան փորձեց նման քայլի գնալ, կրկնում եմ՝ առավել քան համոզված եմ՝ Հայաստանը կկանգնեցնի այս գործընթացը։

Ա.Ա.-Սահմանի բացման նշված ժամկետն անհավանական ժամկետ չէ։ Ես արդեն, որպես կանխատեսում, ասացի, թե որ դեպքում այս գործընթացը կարող է վիժեցվել։ Ինչ վերաբերում է սահմանի բացումը պարիսպներ կառուցելու նպատակ դարձնելուն, ի սկզբանե անհեթեթ էր։ Դեռևս Հայաստանի անկախացման նախօրյակին զարգացման ռազմավարական երկու գիծ է եղել՝ Հայաստանի ինտեգրացիան հարևանների հետ՝ դրանից բխող ոչ բարենպաստ հետևանքներով և՝ զարագանալ ի հեճուկս բոլորի, և այս կոնցեպցիայի դրսևորումն է եղել արցախյան պատերազմն ու տարած հաղթանակը։ Այս երկու կոնցեպցիաներից մեկը դարձել է Հայաստանի քաղաքական էլիտայի գերիշխող մասի տեսակետ՝ բացվել Թուրքիայի առաջ, ինտեգրվել նրա հետ, առևտրային կապեր հաստատել, հետագայում նաև մշակույթ խառնել և այլն։ Ցավոք սրտի, մեր քաղաքական բոլոր ուժերը, այդ թվում՝ ՀԱԿ-ը, այդ թվում՝ ԱԺ-ում որոշ ուժեր, որոնք քննադատում են այս գործընթացը, նրանք նույնպես, ի վերջո, այս կամ այն մասով սահում են դեպի ինտեգրացիոն կուրսը։ Իրականում սահմանի բացման խնդիր Հայաստանը չունի։ Նախ՝ այս բաժանարար գծի փակողը Թուրքիան է։ Երկրորդ՝ ոչ ոք դեմ չէ անցումային, մաքսային կետերի բացմանը։ Սակայն ճանաչել այդ սահմանը և հրաժարվել Արևմտյան Հայաստանից, նշանակում է դատապարտել հայ ժողովրդին ոչնչացման, որովհետև Արցախն էլ ես տալիս, Երևանն էլ ես տալիս...Սրան ենք մենք դեմ և չենք գնահատում սոսկ որպես դավաճանություն, այլ պատժելի դավաճանություն։

Կ.Բ.-Ես կցանականամ, որպեսզի մի ինչ-որ պահից սկսած (շուտով երկիրն է մտնում է չափահասության տարիք) մի բան հասկանանք. սերունդներին բացի ինչ-որ խնդիրներ ժառանգելուց կարելի է նաև խնդիրների լուծում ժառանգել։ Որպեսզի գոնե եկող սերունդների համար իրենց իսկ պետությունը նորմալ կառուցելու  հնարավորությունը դառնա ավելի մեծ, ավելի նորմալ՝ որպես հեռանկար նաև Հայաստան պետության և հայի ինքնության պահպանման։ Իմ կարծիքով հայի ինքնությունը կարող է պահպանվել միայն իր հայրենիքում։ Այսինքն, այս գործընթացների հետ կապված, մենք ունենք բազմաթիվ խնդիրներ և, առաջին հերթին, մեր մտածելակերպի առումով, երբ անընդհատ լինում են մոտեցումներ, դրսևորումներ, որ կարելի է չանդրադառնալ սեփական խնդիրներին, չմտածել, թե ինչ ձևով է այս երկիրը շարունակում իր գոյատևումը, այլ միշտ իրար հետևից անընդհատ դնել այս խնդիրների շարքը և ժառանգել հետագա սերունդներին։ Որևէ մեկը չի խոսում Ցեղասպանության ճանաչման գործընթացից հրաժարվելու մասին։ Այստեղ դրա մասին որևէ խոսք չկա։

Ա.Ա.-Ի՞նչ է նշանակում Ցեղասպանության ճանաչում, եթե դու դրանից տարածքային օգուտներ չես ակնկալում։

Կ.Բ.-Միանգամից անդրադառնամ տարածքային օգուտներ ասածին։ Եթե այսօր Թուրքիայում լինի իշխանություն, որն ասի՝ ողջ Արևմտյան Հայաստանը հանձնում են Հայաստանի Հանրապետությանը, ի՞նչ ենք անելու։ Ես ուզում եմ մի պահ պատկերացնել՝ երկու հնարավոր սցենարից որո՞վ եք շարժվելու՝ բնաջնջում եք այդ տարածքում ապրող բնակչությա՞նը, թե՞ 10 մլն քրդերին միացնում եք Հայաստանի Հանրապետությանը։ Պետք չէ պատրանքներով ապրել։

Ա.Ա.-Այստեղ շատ տեղին է ասված՝ պետք չէ պատրանքներով ապրել։ Նախ՝ պետք չէ ապրել Թուրքիայի հետ բարեկամանալու պատրանքով։ Գոնե պատմությունը պետք է դաս լինի, թե այդ բարեկամությունը քանի անգամ է ողբերգական հետևանքներ ունեցել հայ ժողովրդի համար։ Եվ պետք չէ պատրանքներ ստեղծել ու դրանք հրամցնել ժողովրդին՝ իրականում հրաժարվելով ամեն ինչից։

Զրույցը վարեց Վախթանգ Մարգարյանը