-«Ի՞նչ է հարկավոր հաջողության հասնելու համար» հարցին մարդկությունը վաղուց հստակ պատասխանել է։ Ո՞րն է հաջողության հասնելու մեխանիկան Հայաստանում։

Անուշ Սեդրակյան-Որպես քաղաքականությամբ զբաղվող մարդ՝ հենց սկզբից ասեմ, որ Հայաստանում խախտված է այդ հաջողության մեխանիկան։ Եվ ինչին որ մարդիկ քիչ թե շատ  հասնում են, այդ մոդուլների, չափանիշների մեջ եռակի ավելի ջանքեր են թափում, քան որևէ այլ տեղ։ Երկրորդ, երբ մենք խոսում ենք հաջողության մեխանիկայի մասին, երևի ինչ-որ տեղ նկատի ունենք կարգավիճակը։ Օրենքի շրջանակներում և վարկանիշով փող աշխատելու  մեխանիզմը Հայաստանում խախտված է։ Այսինքն, պրոֆեսիոնալիզմ երբևէ չի նշանակում համարժեք վարձատրություն։ Եվ սա ես միանշանակ կապում եմ աղճատված քաղաքական համակարգի հետ։

Կարեն Մարտիրոսյան-Նախ ես համաձայն չեմ այն տեսակետի հետ, որ կան հաջողության հասնելու մոդուլներ կամ չափանիշներ։ Դրանք պարզապես գոյություն չունեն։ Յուրաքանչյուր ժամանակաշրջան, յուրաքանչյուր երկիր խաղի իր կանոններն է գծում։ Այն, ինչ մեզ համար կարող է համարվել հաջողություն, այլ երկրներում անհասկանալի ինչ-որ տվայտանք է։ Ինչ վերաբերում է Հայաստանին, ապա, իրոք, մեզանում ամեն ինչ, այդ թվում և արժեքային համակարգը, ոտքից գլուխ շուռտված է։ Եվ, ցավոք սրտի, այստեղ Դուք ճիշտ ասացիք, որ հաջողության և փողի միջև կա հավասարության նշան։ Սակայն դա համարժեք չէ նրան, ինչ կարող էր լինել։ Այսինքն, ամեն ինչ չէ, որ փողով է որոշվում։ Եթե այդպես լիներ, ապա կստացվեր, որ այս աշխարհում ամենահաջողակները  բանկիրներն են։ Ամենակարևորն ապրելուց բավականություն ստանալն է։ Ոչ թե էպիկուրյան ուղիով կյանք վարել, այլ բավականություն ստանալ այն գործից, որը դու անում ես՝ լինի  քաղաքականություն, նկարչություն, թե ատաղձագործություն...

Ա. Ս.-Ֆրանսիայում դա կոչվում է «joie de vivre»'ապրելու բերկրանք։ Եվ դա ոչ թե գեղեցիկ արտահայտություն է, այլ հստակ սկզբունք։ Նույնիսկ կա պոստհաջողակների շարժում։ Այսինքն, մարդիկ, ովքեր կյանքում հասել են ամեն ինչի, հետ են գնում։ Գնում, նստում են Սենայի ափին, փիլիսոփայում են, ապրում են մինիմալ փողերով։ Իսկ Հայաստանում երբևէ չի կարող լինել երեք բան՝ արդարություն, էքզիստենցիալիզմ և  կյանքի բերկրանք կոչվածը։ Բարեկեցիկ լինելու հասարակական պահանջը շատ առարկայական է։ Այսինքն, հասարակական միավորներն իրենց անդամից պահանջում են ամեն գնով  լինել բարեկեցիկ՝ լինի կոռուպցիայի, հանցագործության, թե մարդասպանության գնով։ Գինը, որով մարդը, զոհաբերելով բարոյական արժեքները, փորձում է հասնել հաջողության,  Հայաստանում հաշվի չի առնվում։ Եվ սա է արդյունքը, որ մեզ մոտ այսպես խախտված են բոլոր հավասարակշռությունները։ Ցանկացած հանցագործություն անարձագանք է մնում  բարեկեցության մանիայով տառապող հասարակության կողմից։

-Մարդիկ, ովքեր «քայլելով դիակների վրայով»՝ ինչ-որ բանի են հասել,  հաջողա՞կ են, թե՞ ոչ։

Կ. Մ.-Կարևորն այն է, որ իրենք իրենց հաջողակ համարեն, այլ ոչ թե այն, թե մենք իրենց ինչպես ենք վերաբերվում։ Եթե նրանց համար դա՝ թեկուզ տարբեր ճանապարհներով ձեռք բերված,  հաջողություն է, ուրեմն նրանք հաջողակ են։ Դա նրանց ուղին է։ Ցավոք սրտի, վերջին 20 տարվա ընթացքում Հայաստանն այնքան է հետ մղվել, որ ես խիստ կասկածում եմ, թե առաջիկա 50 տարում երկրի արհեստավարժ, ինտելեկտուալ պոտենցիալը գոնե կմոտենա Խորհրդային Միության վերջին տարիների մակարդակին։

-Որպես կանոն՝ մեզանում առկա բոլոր խնդիրները՝ քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական, հասարակական, մենք պայմանավորում ենք անցումային շրջանով, իշխանություններով և նրանց  վարած քաղաքականությամբ։ Անընդունելի արժեքների հաստատման մեղավորն ո՞վ է. արդյոք նույն հասարակությունը չէ՞...

Կ.Մ.-Նորից կրկնեմ շատերի կողմից ասված ճշմարտությունը՝ յուրաքանչյուր հասարակություն արժանի է այն իշխանություններին կամ գլխին, որն ունի։ Եթե սա է մեր գլուխը, ուրեմն դրան ենք մենք արժանի՝ դրանից բխող բոլոր հետևանքներով։

Ա. Ս.-Նախ ուզում եմ չհամաձայնել այն մտքին, որ եթե նրանք իրենք իրենց համարում են հաջողակ, թող այդպես էլ լինի։ Նրանք ինչ ասես՝ կարող են համարել։ Կներեք, բայց նույն տրամաբանությամբ հանցագործը կարող է հաճույք ստանալ իր հանցագործությունից, պեդոֆիլիայից և այլն։ Այստեղ պետք է լինի հասարակական ցենզ, որը Հայաստանում չի աշխատում։ Եթե հիշենք, Հայաստանում երբևէ չի եղել ադեկվատ ընտրության մեխանիզմ։ Մենք ունեցել ենք 1988թ. վերելքը, որը, սակայն,  չկարողացանք օգտագործել։ Մենք վատնեցինք այդ վերելքը, իսկ երկրորդ վերելքին դեռ երկար կսպասենք։

-Ասացիք, որ երկրորդ վերելքին երկար ենք սպասելու, 50 տարի մեր մտավոր ներուժը մնալու է ցածր մակարդակի վրա և այլն։ Ակնարկեցիք նաև, թե ինչ ճանապարհով է հնարավոր Հայաստանում հասնել հաջողության։ Այդ դեպքում ինչու՞ այդ ուղիով չգնացիք։

Կ.Մ.-Իրականում մենք ընտրության հնարավորություն չունենք։ Դա իմ խորին համոզմունքն է։ Եվ այն պահերին, որոնք որոշիչ են մեր կյանքի համար, յուրաքանչուրն ընտրում է այն ցենզը, որն իր համար է ցենզ։ Քծնողը գնում է քծնանքի ճանապարհով, հանցագործը՝ հանցագործության, ազնիվը՝ ազնվության...Այո՛, սխալ է, որ հանցագործի համար հանցանքն է հաջողության մեխանիկան, բայց դա է նրա սեփական ցենզը...

Ա. Ս.-Հասարակական մակարդակում պետք է կանխել դա...

Կ. Մ.-Կանխելու համար կանխող ուժ է հարկավոր։  Հասարակական վերահսկողությունը, որն այսօր փորձ է արվում  կամ ձևացվում է, թե դրվում է ժողովրդավարական ռելսերի վրա,  չի կարող աշխատել, որովհետև այս հողի վրա այդ սերմը չի աճի։

Ա. Ս.-Մեզ գավառականություն են պարտադրել։

-Ո՞վ։

Ա. Ս.-Միշտ ասել եմ և նորից կկրկնեմ։ Հասարակության կառուցման պատվերը գալիս է վերևից։ Եվ արդեն քանի տարի վերևներին ձեռնտու է գավառական և ընչաքաղց հասարակությունը, որովհետև այն համապատասխանում է շատ և շատ շահերի։ Այն մանիպուլացվում է, մի կտոր հացով վաճառվում է, 5000 դրամով գնում է ընտրության... Այդ բոլոր գործառույթները պարտադրվում են վերևից։ Սովետական Միության ժամանակ արհեստականորեն պարտադրվում էր կրթական ցենզ։ Բոլորը կարդում էին, գիրքը արժեք էր, ֆիլմերն էին ենթարկվում ցենզուրայի և այլն։ Որտեղի՞ց էին գալիս բոլոր այդ գործառույթները։ Չէ՞ որ դա հայի էությունը չէր, որ  արտադրում էր այդ չափանիշները, թեկուզ և սովետական հայի։ Դա ներդրված ծրագիր էր, որին մարդիկ ենթարկվում էին։ Վերջիվերջո, երբ դու գտնվում ես պետության շրջանակներում,  ենթարկվում ես պետության կառուցած հասարակական կարգին։

-Ստացվում է, որ իշխանություններից եկող ազդակնե՞րն են մեծապես դասավորում մեր կյանքը։

Կ. Մ.-Իհարկե, վերևից եկող ազդակները լուրջ դեր են խաղում։ Սակայն ես, ցավոք սրտի, համոզված եմ, որ այսօրվա մեր հասարակության մտածելակերպը փոխելը կախված չէ ո՛չ իշխանությունից, ո՛չ էլ մի այլ համակարգից։ Հայաստանը պարզապես շախմատային մեծ խաղում զինվոր է, որը ոչ մեկին պետք չէ, բացի հայերից։ Իսկ այն մարդկիկ, որոնց համար Հայաստանն իսկապես ինչ-որ բան է նշանակում, այնքան քիչ են, որ որոշիչ դեր դժվար թե կարողանան ունենալ։ Գուցե սա շատ հոռետեսական դիտարկում է, բայց ես այդ տեսակետին եմ։

Ա. Ս.-Ես համաձայն չեմ։ Մենք ընդունեցինք, որ հասարակական կարգը վերևից պարտադրված գործընթաց է։ Ուրեմն այն նաև դառնալի պրոցես է։ Օրինակ՝ Ռուսաստանի հեռուստատեսությամբ մի շատ տխմար ծրագիր կա՝ «Сокровище нации»: Խելոք երեխաների են բերում, խոսեցնում, մի խոսքով՝  անհետաքրքիր հաղորդում է։ Բայց այդ հաղորդման անոնսի մեջ անընդհատ պտտվում է հետևյալը ֆրազը՝ «Быть умным-модно»: Այսինքն, բացահայտ երևում է, որ իրականացվում է պետական ծրագիր՝ պարտադրանք։

-Ի՞նչ եք կարծում, եթե իշխանությունները որոշեն պարտադրել ինտելեկտուալ և այդ կարգի այլ արժեքներ, հասարակությունը սերիալների փոխարեն կսկսի Ֆելինիի՞ ֆիլմերը դիտել։

Ա. Ս.-Սերիալների փոխարեն մեր հասարակությունը Ֆելինիի ֆիլմերը չի դիտի, բայց, համենայն դեպս, սերիալները կնայի թաքուն։ Իսկ դա շատ կարևոր բան է՝ թաքուն։ Նորմալ է, երբ մարդը ունենում է ցածր ճաշակ, սակայն երբ ցածր ճաշակը դառնում է նորմա, արդեն ողբերգություն է։

-Այդ դեպքում ինչպե՞ս եք դուք փորձում վայելել կյանքի բերկրանքը մի երկրում, որի հասարակությունը, Ձեր իսկ բնորոշմամբ, դեռ մի կես դար էլ ունենալու է խարխլված արժեքային համակարգ։

Կ. Մ.-Ռուսաստանում, մինչև վերը նշված ամերիկյան այդ «Быть умным-модно» և այլ կարգախոսներ մտցնելը, կային հետաքրքիր մարդիկ՝ նարոդնիկներ։ Այդ անհատները զոհաբերում էին իրենց կարիերան, հարցականի տակ էին դնում իրենց լինել-չլինելը և գյուղերում, Ռուսաստանի հեռավոր ծայրամասերում ուսուցանում էին, բարձրացնում էին մասսաների կուլտուրան։ Մինչև մասսաների ընդհանուր մակարդակը գոնե մի փոքր չբարձրանա, սերիալները լինելու են այն արևածաղիկը, որը  բոլորի համար է։ Պետք է բարձացվի հասարակության ընդհանուր մակարդակը։ Սակայն դա պարտվող ծրագիր է, որովհետև այդ անելու ունակ մարդկանց մեծամասնությունն առաջնորդվում է սեփական շահով։

Ա. Ս.-Իսկ, օրինակ, Լյուդովիկոս XV-ը կամ Լենինը մասսաների գաղափարի խնդիրը լուծեցին միանգամից։ Այսինքն, միանգամից հասարակական գիտակցության մեջ մտցրին հստակ գաղափարներ։

Կ. Մ.-Հայաստանի պարագայում գուցե հենց դա էլ պետք է...

Ա. Ս.-Ես իմ ամբողջ ժողովրդավարական բնույթով ցավում եմ, սակայն գտնում եմ, որ նորմերը սկզբում ստիպողաբար են հաստատում, եթե ինքը ազգը նորմեր չի սիրում։ Մեր ազգն իր բնույթով նորմերից դուրս է։ Այդպես է դասավորվել. մենք նորմեր չենք սիրում։ Իսկ աշխարհում ամեն ինչ ենթարկվում է իր օրենքներին։

Կ. Մ.-Մենք շատ լավ էլ օրենք և նորմեր սիրող ազգ ենք։ Հայերը, որոնց մեծ մասն ապրում է դրսում, այլ երկրներում շատ հանգիստ ենթարկվում են տվյալ պետության օրենքներին։ Ընդ որում, շատ լավ է ենթարկվում՝ փիսիկի պես վախվխելով, դողդողալով։ Համաձայն եմ, որ անհրաժեշտ է չափից ավելի դաժան, խիստ ձևով մեր հասարակությանն արժեքներ պարտադրել։ Հիշո՞ւմ եք՝ Խորհրդային Միության փլուզման տարիներին կար մի պահ, երբ հնարավոր չէր փողոց դուրս գալ։ Մարդկանց ձեռքին զենք կար, հանկարծ տականքները շատացան, և շատ արագ այդ ամենը վերացվեց։ Այսինքն, վերևից եկող խիստ պարտադրանքը գուցե և աշխատի։

-Ստացվում է, որ այսօրվա մեր իրականության պայմաններում հաջողության մեխանիկան չգրված օրենքներո՞վ է պայմանավորված։ Հիմա այսպես մի կես դար էլ կշարունակվի՞, թե՞, այնուհանդերձ, պարտադրանքով կարելի է ինչ-որ բան փոխել։

Ա. Ս.-Դա հնարավոր է հասարակական խիստ նորմատիվների ներդրմամբ և պատժամիջոցների համակարգով։ Բայց դա չի նշանակում, թե փողոցներում պետք է մարդկանց գնդակահարել։ Դա պետք է լինի պատժամիջոցների «ցիվիլ» համակարգ։

-Վահրամ Սահակյանի պիեսներից մեկում մեզանում հաջողության հասնելու բանաձևը հետևյալ կերպ  է ներկայացվում՝ «ծնվում են բութ ու շատակեր, դառնում են չաղ ու բախտավոր»։ Ի՞նչ անեն այն մարդիկ, հատկապես երիտասարդները, ովքեր շատակեր չեն, սակայն ուզում են բախտավոր լինել։

Ա. Ս.-Ես դասախոսում եմ համալսարանում և այնքան լավ ուսանողներ եմ ունեցել։ Ցավոք սրտի, բոլորը լքել են Հայաստանը։ Եվ երբ ես նրանց ասում եմ, որ պետք է մնալ հայրենիքում, ինձ ասում են, թե հայրենիքում մենք աքսորյալ ենք, «իզգոյ» ենք։ Ինչի՞ մասին է խոսքը. Հայաստանում երկար մազեր ունեցող տղան վստահ չէ, թե տնից իր ուզած տեղը կհասնի՞, թե  ոչ։ Այն աղջիկը, որը չի ցանկանում շպարվել, իսկ մեջքի հետևում ջութակ է, նա էլ մեծ պրոբլեմներ ունի, որովհետև նրան ծաղրում են։ Մարդու հոգևոր աշխարհի ցուցադրումը Հայաստանում առաջացնում է ագրեսիա։ Մարդկային բարձր որակները, ինտելեկտուալությունը մեզանում ընկալվում են որպես օտար էլեմենտներ։

Կ. Մ.-Այն, ինչ Դուք հիմա ասում եք, և այն, ինչ Դուք քիչ առաջ ասացիք, մի փոքր իրար հակասում են։ Հիմա Դուք նկարագրում եք իրական վիճակը։ Մոտակա տարիներին այս վիճակը փոխելը  գրեթե անհնար է։

Ա. Ս.-Ընդամենը երեք տարի, և նրանք բոլորը կվերադառնան։

Կ. Մ.-Ես իսկապես խոնարհվում եմ Ձեր լավատեսության առջև։

-Ստացվում է՝ Հայաստանում հաջողության մեխանիկա ասվածը անհատական մակարդակի հասկացությո՞ւ ն է։

Կ. Մ.-Ուզում ես հաջողության հասնել, հասիր։

Ա. Ս.-Այնուհանդերձ, հաջողության հասնելու ձևերը պետք է վերահսկվեն նույն հասարակության կողմից։

Կ. Մ.-Ամբողջ խնդիրն այն է, որ մեր հասարակությունն ինքն անհասկանալի կատեգորիաներով է ապրում։ Ասենք, կա լավ տղա, կա վատ տղա, կա կիսալավ կամ կիսավատ տղա և այլն։ Օրինակ Միացյալ Նահագներում նույն հասարակական հարաբերություններում ամեն ինչ շատ պարզ է։ Ունես փող՝  հաջողակ ես, չունես՝ անհաջողակ։ Դա սխալ, ինձ համար անընդունելի մոդուլ է, սակայն այն պարզ իրականություն է։

Ա. Ս.-Դա այդպես է, սակայն եթե դու քո աշխատած գումարը ձեռք ես բերել օրենքը խախտելով, քո հետագա ամբողջ կարիերայի վրա խաչ ես քաշում։ Ես ապրել եմ դրսում և գիտեմ, թե ինչպես են այնտեղ հսկում դիմացինի օրինապաշտությունը։

Կ. Մ.-Ես էլ եմ մի քիչ ապրել դրսում և կարող եմ ասել, որ ձևականորեն օրենքների պահպանումն ու իրականում դրանցով առաջնորդվելը տարբեր բաներ են։ Ես ոչ թե մատների վրա հաշված, այլ հազարից ավելի օրինակ գիտեմ, երբ ԱՄՆ-ի  տարբեր նահանգներում մարդիկ մեծ չափերի հասնող խարդախությամբ հասնում են հաջողության բարձր մակարդակի, և ոչ ոք նրանց ձեռք չի տա, քանի դեռ նրանք երևացող չեն։

Ա. Ս.-Այդ ամենը, իհարկե, վիճարկելի է։ Տեսե՛ք, մենք ցույց ենք տալիս, թե ձգտում ենք դեպի արևմտյան, եվրոպական արժեքային համակարգ...

Կ. Մ.-Ո՞վ է ձգտում, ո՞վ...

Ա. Ս.-Ամբողջ կեցվածքով մենք փորձում ենք իմիտացիա անել, թե ընդունում ենք համաեվրոպական չափանիշներ...

Կ. Մ. -Շատ լավ ասացիք՝ փորձո՛ւմ ենք իմիտացիա անել։

Ա. Ս.-Ամբողջ խնդիրն այն է, որ մենք իմիտացիայից թեքվենք դեպի իրականություն։ Այդ դեպքում հասարակական հարաբերություններում շատ բան կփոխվի, և, ասենք,  երիտասարդ կարիերիստի համար իշխանավորին քծնելը առաջնային չափանիշ չի լինի։

-Մեր հասարակության մեջ այն տեսակը, որի դիրքերից դուք երկուսով հանդես եք գալիս, կարո՞ղ է հաղթել։

Կ. Մ.-Տեսե՛ք, Անուշ Սեդրակյանը կիրթ, կրթված անձնավորություն է։ Սակայն Դուք ապրում եք Ձեզ հոգեհարազատ չափանիշներով։

Ա. Ս.-Միանշանակ։

Կ. Մ.-Փաստորեն Դուք հաստատեցիք այն, ինչը ես քիչ առաջ ասում էի՝ մարդը պետք է ապրի իր չափանիշներով։

Ա. Ս.-Բայց ես գերխնդիր ունեմ. ես առաջ եմ ուզում գնալ։ Ես ցանկանում եմ հասարակությանն ապացուցել, որ այն չափանիշները, որոնք ընդունել է փոքրամասնությունը (իսկ փոքրամասնությունը միշտ լինում է ավանգարդ խումբը. այն ավելի ինտելեկտուլ, ավելի զարգացած է), շատ ավելի օգտակար են պետականության առումով։ Ես իսկապես ուզում եմ, որ մեր տեսակը ինչ-որ բան փոխի։ Փոքրամասնության ընդունած չափանիշները շատ ավելի լավ են արտահայտում պետական շահը։ Այսօր գնում է արժեքային համակարգերի պայքար՝ գավառականությունն ու քոչվորականութունն ընդդեմ ինտելեկտուալության և օրինապաշտության։ Եվ ես չեմ հասկանում՝ ինչո՞ւ ես պետք է համակերպվեմ իմ երկրի գավառական և քոչվորական դոմինանտին, և չեմ անի ամեն ինչ, որպեսզի հաղթի մյուս արժեքային համակարգը։ Չէ՞ որ մենք տեսնում ենք, թե ինչ կործանարար է գավառամտությունը։

Կ.Մ.-Պատկերավոր ասած՝ Դուք ապրում եք սարերում գտվող մի փոքրիկ գյուղում, որտեղ չկա էլեկտրականություն և ջուր, և ընդվզում եք այն բանի դեմ, որ ապրում եք այդ գյուղում՝ առանց հոսանքի և ջրի։ Ինչ վերաբերում է փոքրամասնության ավանգարդ լինելուն, մեր զրույցի ամենասկզբում ես ասացի՝ այն գլխատված է։ Այն անհատները, ովքեր իսկապես ուզում են հասարակական մտածելակերպի մեջ նոր, իսկապես արժեքավոր գաղափարներ սերմանել, շատ քիչ են։ Դուք ոչ թե պայքարում, այլ տվայտում եք՝ ինչպես որ ես։

Ա. Ս.-Բայց մենք այստեղ ենք, մեր երկրում։ Ու չնայած դրսում հանգիստ ապրելու հնարավորությանը՝ շարունակում ենք ինչ-որ բան այստեղ ստեղծել։ Իսկ դա նշանակում է, որ ամեն ինչ դեռ կորած չէ...

                                            Զրույցը վարեց Վախթանգ Մարգարյանը