«Հանրապետություն» կուսակցության քաղխորհրդի անդամ Սուրեն Սուրենյանց և վերլուծաբան Ստեփան Դանիելյան

-Սկսած 1994թ.-ից, ցավոք սրտի, Հայաստանի քաղաքական դաշտում, հասարակական շրջանակներում ԼՂ հակամարտության կարգավորման ճանապարհների վերաբերյալ այդպես էլ միասնական կարծիք չձևավորվեց։ Նույնը չես կարող ասել Ադրբեջանի պարագայում։ Այնտեղի և՛ իշխանությունը, և՛ ըննդդիմությունը, և՛ հասարակական կազմակերպությունները ղարաբաղյան հակամարտության հարցում միակարծիք են։ Մենք մեր պետության ներսում շարունակում ենք բանավիճել այն առանցքային հարցի շուրջ, թե որո՞նք են փոխզիջման ընդունլի սահմանները։ Ըստ Ձեզ, որո՞նք են դրանք։

Սուրեն Սուրենյանց-Կոնցեպտուալ առումով, իհարկե, շատ բացասական է, որ չի ձևավորվել հստակ այն տեսակետը, թե պետությունը ինչ է ուզում Լեռնային Ղարաբաղի հարցում, կամ ընդհանրապես՝ արդյոք ԼՂ հիմնախնդիրը մենք դիտարկո՞ւմ ենք Հայաստանի զարգացման համատեքստում, թե՞ ոչ։ Բայց, մյուս կողմից, կարծիքների բազմազանությունը, իհարկե, դրական է։ Երբ Ղարաբաղի շուրջ տեղի ունեցող գործընթացների վերաբերյալ հասարակական, քաղաքական քննարկումներ են լինում, դա մայն խոսում է այն մասին, որ մեր հասարակությունն ու քաղաքական դաշտը շատ ավելի բարձր որոկներ ունեն, քան հարևան երկրում։ Այլ խնդիր է, որ ես, որպես մարդ, որպես քաղաքական գործիչ, բացարձակապես դժգոհ եմ քաղաքական բանավեճի նշաձողից, որն այսօր կա Հայաստանում։ ԼՂ հիմնահարցի վերաբերյալ, որպես այդպիսին, քաղաքական բանավեճ չկա, պոլեմիկան տեղի է ունենում զգացմունքային, էմոցիոնալ դաշտում...

-Այնուհանդերձ, անդրադառնանք փոխզիջման՝ ձեզ համար ընդունելի սահմաններին։

Ստեփան Դանիելյան-Ինքը՝ փոխզիջում բառի տրամաբանությունը, ասում է, որ մեկ օր հայերն ու ադրբեջանցիները պետք է գան փոխըմբռնման՝ ապրեն խաղաղ, տարածաշրջանը կզարգանա, բոլորը դրանից օգուտներ կքաղեն և այլն։ Սակայն, իմ կարծիքով, իրականությունն այլ է։ Ղարաբաղի խնդիրը միայն հայերի և ադրբեջանցիների համար է Ղարաբաղի խնդիր։ Իրականում սա գլոբալ քաղաքականության կարևոր կետերից մեկն է, և համաշխարհային աշխարհակարգի, անվտանգության համակարգի ապագա կիզակետերից է։ Մինչև մենք հաշվի չառնենք, թե հիմնական խաղացողները ինչ են ուզում, մենք չենք կարող որոշել, թե մենք ինչ ենք ուզում։ Ցավոք սրտի, Ղարաբաղի հարցն այսօր հայերի և ադրբեջանցիների հարցը չէ։ Ինչ վերաբերում է այն դիտարկմանը, թե լավ է, որ մեզ մոտ ղարաբաղի հարցում կա բազմակարծություն, ասեմ հետևյալը։ Տարբեր առիթներով  ես շփվել եմ ադրբեջանցի քաղաքական գործիչների, քաղաքագետների, փորձագետների, հասարակական գործիչների հետ։ Մի քանի տարի առաջ Բաքվում մասնակցել եմ նաև ԵԱՀԿ համաժողովին, նայել եմ այնտեղի հեռուստատեսություններն ու թերթերը։ Միանշանակ, Ադրբեջանում գնում է ատելության քարոզչություն, և նույնիսկ ամենահանդուրժող ձևացող մարդիկ իրականում ցույց են տալիս, թե նման բան չկա։ Ադրբեջանի ամբողջ հասարակությունը պատրաստ չէ ոչ միայն ճանաչելու Ղարաբաղի անկախությունը, այլև արդեն բարձրացնում են Զանգեզուրի հարցն ու այլ պահանջներ։ Ադրբեջանի և Թուրքիայի համար շատ կենսական խնդիր է Մեղրիի հարցը։ Եվ եթե այդ կամուրջը նրանց մինչև ապահովվի, Թուրքիան դառնում է ռեալ գերտերություն։ Բնականաբար, Թուրքիան երբեք դրանից չի հրաժարվի, Ադրբեջանն էլ ձգտում է դեպի թուրքական աշխարհ։

-Ստացվում է, որ Ադրբեջանում արդեն բարձրացնում են Զանգեզուրի հարցը, իսկ մենք նստած քննարկում ենք, թե քանի տարածք տանք։ Փոխզիջման տակ ի՞նչ է հասկանում քաղաքական գործիչ Սուրեն Սուրենյանցը։

Ս. Ս.-Հայաստանի զարգացման հեռանկար։ Իհարկե, ենթադրվում են ցավոտ զիջումներ, դրանց արդյունքում կարող են վարկանիշներ անկում ապրել, նույնիսկ՝ իշխանություններ փոխվել։ Բայց, զուտ հեռանկարների առումով, փոխզիջումը չի ենթադրում կողմերից մեկի անվերապահ հաղթանակ կամ կապիտուլյացիա։ Այն ենթադրում է վստահության միջավայրի ստեղծում, ինչը թույլ կտա Հարավային Կովկասի երկրներին՝ զարգանալ, ինտեգրվել համաշխարհային քաղաքական, տնտեսական համակարգերին...

-Դա՝ տեսական մակարդակում։ Քիչ առաջ դուք լսեցիք, թե ինչպես են իրականում հայերին վերաբերվում մեր հարևանները։

Ս.Ս.-Ռոբերտ Քոչարյանը Ստրասբուրգի ամբիոնից մի արտահայտություն արեց, որը ես երբեք չեմ ընդունի՝ խոսքը գենետիկ անհամատեղելիության մասին է։ Կարծում եմ, որ ժամանակակից աշխարհում հարևանների հետ հարաբերվելը, համատեղ նախագծերում լինելը միայն նպաստում է երկրի զարգացմանը։ Սրանք տեսական դատողություններ չեն։ Ռեգիոնում բաժանարար գծերը բերելու են պայթյունավտանգ իրավիճակի։ Երբեմն քաղաքական էլիտաները, նույնիսկ հասարակությունները, ունենում են ոչ իրատեսական ցանկություններ։ Եթե այսօր մոնիտորիգի ենթարկենք հասարակական կարծիքը, ապա կարող է ստացվել, որ Թուրքիայի նկատմամբ լինի որոշակի հողային պահանջ։ Բայց դա չի նշանակում, թե երկրի քաղաքական էլիտայի կամ հասարակության պահանջները պետք է անպայման իրականություն դառնան։

-Այսօր բանակցային սեղանին դրված է կոնկրետ փաստաթուղթ։ Դրա հիմնական դրույթները գաղտնազերծված են։ Մադրիդյան սկզբունքները  ձեզ համար ընդունելի՞ են, թե՞ ոչ։

Ս. Ս.-Ես չեմ կարող դրանք լավը համարել, կամ վատը։ Կա այն, ինչ կա։ Ցավոք սրտի, վերջին տարիների հայկական դիվանագիտության, ինչու ոչ՝ նաև ռեգիոնալ և համաշխարհային զարգացումների արդյունքում մենք ունենք տվյալ փաստաթուղթը։ Իհարկե, Մադրիդյան սկզբունքները կարող են հիմք հանդիսանալ հակամարտության կարգավորման համար...

-Վերջերս Դուք ասել էիք, որ ազատագրված տարածքներից, վերջ ի վերջո, հայկական զինուժը պետք է դուրս գա...

Ս. Ս.-Որոշ շրջաններից։

-Բացի Լաչինից և Քելբաջարի՞ց։

-Ըստ էության՝ այո։ Ի սկզբանե, երբ այդ տարածքները ազատագրվում էին, դրանք ազատագրվում էին որպես անվտանգության գոտի։ Ենթադրվում էր, որ մի օր հայկական զինուժի ներկայությունն այնտեղ պետք է փոխարինվի միջազգային խաղաղապահ առաքելությամբ։ Այսինքն, ես ասում եմ մի բան, որը ազատագրվելու գործընթացում, նույնիսկ պաշտոնական Երևանի մակարդակով, այս մոտիվացիաները շրջանառվում էին։ Եկեք չմոռանանք, որ հրապարակված սկզբունքներն իրենց մեջ պարունակում են գործիքներ, որոնցով, էստ էության, փուլային տարբերակով է լուծվելու ղարաբաղյան հակամարտությունը։ Սա դասական սխեմա է։ Միջնորդ երկրները նոր հեծանիվ չեն հայտնաբերել։ Մոտավորապես նույն սկզբունքներով, նույն գործիքներով հետպատերազմյան Եվրոպայում Ֆրանսիայի և Գերմանիայի միջև կարգավորվել են տարածքային վեճերը։ Նախ պետք է վերացվեն հակամարտության հետևանքները, հետո ստեղծվեն անվտանգության միջազգային գործիքներ, և նոր միայն, վստահության որոշակի միջավայրի առկայության պայմաններում, հակամարտող կողմերը անդրադառնան ամենացավոտ, դիրքրորոշումները բևեռացնող ԼՂ խնդրին։

Ս. Դ.-Տարածքները տալու դեպքում, բնականաբար, տեղի կունենա դոմինոյի էֆեկտը, երբ մի տարծք տալու դեպքում հերթով տալու ենք բոլորը։ Այսինքն, ոչ մի խնդիր չլուծելով՝ մենք հայտնվելու ենք ավելի վատ վիճակում՝ վտանգելով հայոց պետականությունը։ Ադրբեջանի և Թուրքիայի համար գոյություն ունի գլոբալ խնդիր, և միայն առանձին շրջաններ հետ բերելով՝ այդ խնդիրը չի լուծվելու։ Ինչ վերաբերում է Մադրիդյան սկզբունքներին, ապա ես համաձայն եմ քաղաքագետ Մանվել Սարգսյանի հետ, որն իր հոդվածում նշում է, թե Մադրիդյան սկզբունքներն իրենցից ոչ մի բան էլ չեն ներկայացնում։ Այսինքն, այդ սկզբունքներով Ղարաբաղը կարելի է թողնել Հայաստանի կազմում, նույն Մադրիդյան սկզբունքներով Ղարաբաղը կարելի է թողնել Ադրբեջանի կազմում։ Ո՞րն է վտանգը։ Եթե Հայաստանն ստորագրի այդ սկզբունքների տակ, ապա ինքը մանդատ է տալու ԵԱՀԿ եռանախագահող երկրներին՝ անել այն, ինչը իրենք կցանկանան անել։ Նույնը Ադրբեջանի պարագայում է։ Ինչ վերաբերում է քիչ առաջ բերված Գերմանիայի և Ֆրանսիայի օրինակին, ապա Էլզասի և Լոթարինգիայի տարածքային վեճը տասնյակ տարիներ շարունակվող պատերազմի արդյունք էր։ Եվ այն չլուծվեց այնքան ժամանակ, մինչև չձևավորվեց համաեվրոպական անվտանգության համակարգը։ Եվ այսօր Ղարաբաղի խնդիրը չի կարող լուծվել այնքան ժամանակ, մինչև գերտերությունների միջև չլիրնի ռեգիոնալ համաձայնություն։

Ս. Ս.-Եթե Հայաստանն ու Ադրբեջանը բանակցություններուն փորձեն առաջին պլան մղել Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցը, ապա վստահաբար կարող ենք խոսել բանակցային գործընթացի վիժեցման կամ տապալման մասին։

Ս.Դ.-Եկեք անդրադառնանք պատերազմի տարիներին՝ մինչև 1994թ.։ Տեսեք, թե իրականում ինչ է տեղի ունեցել։ Պատերազմի ընթացքում մեզ ռեալ աջակցել է Ռուսաստանը, աջակցել է ԱՄՆ-ը (հիշո՞ւմ եք, թե որքան օգնություն և հարյուր միլիոնավոր դոլարների գրանդներ էինք ստանում, որոնք պարզ չէ, թե որտեղ ծախսվեցին), և աջակցել է Իրանը։ Այսինքն, Ղարաբաղի ներկայիս «ստատուս քվոյի» ստեղծմանը մասնակցել է առնվազն երեք-չորս կողմ։ Իսկ «ստատուս քվոյի» հաստատումը որոշակի պատճառներ է ունեցել։ Հաշվի առնելով այս հանգամանքը՝ մենք պետք է հասկանաք, թե ապագայում անվտանգության ի՞նչ  համակարգ է ձևավորվելու։ Այս առումով, երբ դեռևս ոչինչ պարզ չէ, քաղաքական առումով, պարզապես, կոռեկտ չէ  խոսել տարածքներ հանձնելու մասին և հասարակությանը նախապատրաստել զիջումների, որոնց կարիքը կարող է և չլինել։ Իսկ դա, առաջին հերթին, անդրադառնում է ազատագրված տարածքների և սահմանային շրջանների բնակչության հոգեբանության վրա։ Բացարձակապես նկատի չունենալով պարոն Սուրենյանցին՝ ասեմ հետևյալը. այստեղ կա այն վտանգը, որ Հայաստանի տարբեր քաղաքական ուժեր այս խնդիրը, ասենք՝ տարածքներ հանձնել և այլն, օգտագործում են դրսում դիվիդենտներ ստանալու համար։

-Պատերազմում պարտված Ադրբեջանը, ավելի ու ավելի բարձր, աշխարհով մեկ հայտարարում է, թե վերականգնելու է իր տարածքային ամբողջականությունը, իսկ Ղարաբաղը երբեք չի անկախանա կամ լինի Հյաստանի կազմում։ Հաղթանակած Հայաստանն էլ քննարկում է, թե ի՞նչ զիջումների է կարելի գնալ։ Մտավախություն չունե՞ք, որ այսպես շարունակվելու դեպքում կարող ենք ամեն ինչ կորցնել։

Ս.Ս.-Նախ ասեմ, որ ինքս էլ դատապարտելի եմ համարում այն, որ և՛ այն մարդիկ, ովքեր Ղարաբաղի հարցում կարծր դիրքորոշում ունեն, և՛ նրանք, ովքեր կարգավորման փիլիսոփայության կողմնակիցն են, փորձում են խնդիրն օգտագործել ներքաղաքական դիվիդենտների համար։ Դա, իսկապես, շատ վտանգավոր երևույթ է։ Ինչ վերաբերում է հարցին, ասեմ, որ ընդհանրապես, միշտ էլ այդպես է եղել՝ հաղթողները ավելի տոլերանտ են լինում։ Դա նորություն չէ, որ Հայաստանում են խոսում ինչ-որ զիջումների մասին։ Դա ավելի շատ հոգեբանական մակարդակում է։ Իսկ տարածքներ հանձնել- չհանձնելու հարցում բերեք չմտնենք դետալների մեջ։ Մենք բանակցային գործընթացի մասնակիցներ չենք, երբ ամեն մի արտահայտություն պետք է չափված լինի։ Այսօրվա քննարկումը փորձագիտական տիրույթում է։ Ես կարգավորման համատեքստում չեմ բացառում որոշ տարածքների վերադարձ Ադրբեջանին։ Խոսքը հիմնահարցի կարգավորման փիլիսոփայության իմ ընկալման մասին է։ Խոսվեց «ստատուս քվոյի» մասին։ Շատ են դրա պահպանման ջատագովները։ Պետք է ասեմ, որ «ստատուս քվոն» ուղղակիորեն պահպանված չէ։ Դա մի քանի չափանիշներով ապացուցելի է. ռեսուրսային անհամաչափություն և այլն։ Պարոն Դանիելյանը նշեց պատերազմի տարիներին Հայաստանին տրված օգնության մասին։ Այսօր միջազգային այդ աջակցության ոչ միայն հետքը չի մնացել, այլև միջազգային հեղինակավոր կազմակերպությունները, իրար փոխլրացնելով, ԼՂ խնդրի շուրջ մեզ համար ոչ բարենպաստ միջավայր են ստեղծել։ Բացի այդ, այսօրվա մեր պետական համակարգը չի կարող լուծել ո՛չ հիմնահարցի կարգավորման, ո՛չ էլ «ստատուս քվոյի» պահպանման խնդիրը։ Չմոռանաք նաև, որ Հայաստանը, իրար հետևից, դուրս մնաց խոշոր ռեգիոնալ ծրագրերից։

-Քիչ առաջ նշեցիք, որ Մադրիդայն սկզբունքները ԼՂ հինահարցի կարգավորման փուլային տարբերակն են։ Ստացվում է, որ Հայ ազգային կոնգրեսը պետք է կո՞ ղմ լինի իշխանության քայլերին՝ շարունակելու բանակցություններն այդ սկզբունքների շուրջ։

Ս. Դ. -Ես Հայաստանի որևէ քաղաքական ուժի չեմ կարող մեղադրել նրանում, որ նա չի ուզում պահպանել Ղարաբաղի անկախությունն ու ազատագրված տարածքները։ Խնդիրն այն է, որ այսօրվա «ստատուս քվոն» ժամանակավոր է։ Հայաստանը չէ, որ կարողանալու է ինչ-որ կերպ լուծել այդ հարցը։ Սակայն դա չի նշանակում, թե մենք պետք է հանդուրժենք այսօրվա համակարգը։ Խնդիրն անձերի մեջ չէ։ Մենք պետք է ապամոնտաժենք երեկվա և այսօրվա կառավարման համակարգը։

Ս. Ս.-Ցավոք սրտի, ես ընդունում եմ, որ կոնցեպտուալ առումով ո՛չ իշխանությունը, ո՛չ էլ ընդդիմությունը Ղարաբաղի հարցում դիրքորոշումներ չունեն։ Ոչ թե իրար նման են մտածում, այլ իրար նման են այս խնդրում մոտեցումներ չունենալու առումով։ Քանի որ համակարգային մոտեցումներ չունենալու առումով նրանք շատ նման են, տպավորություն է ստեղծվում, թե իշխանությունն ու ընդդիմությունը համակարծիք են։ Եթե թեկուզ հետևենք բանավեճերին, ապա կտեսնենք, որ Ղարաբաղի հարցում թե՛ իշխանության, թե՛ ընդդիմության դիրքորոշումները թելադրվում են կոնյուկտուրայով, հաճախ՝ տարօրինակ կոնյուկտուրայով։ Իշխանությունը հաճախ Ղարաբաղի խնդրի կոնտեքստում մտածում է միայն իշխանությունը պահելու մասին, իսկ ընդդիմությունը հաճախ Ղարաբաղի խնդրի մասին մտածում է իշխանափոխության համատեքստում։ Սա, իսկապես, վտանգավոր է։

-Դա Ձեզ չի՞ խանգարում՝  լինել  ընդդիմության, մասնավորապես, ՀԱԿ-ի մեջ։

Ս. Ս.-Եթե ես խոսում եմ սկզբունքների մասին, դա չի նշանակում, թե ես պաշտպաննում եմ Սերժ Սարգսյանին։ Ավելին, ես խորապես համոզված եմ, որ Սերժ Սարգսյանը իրականում հակամարտության կարգավորման չի գնում։ Կարծում եմ, որ իրականում չի փոխվել Ռոբերտ Քոչարյանից որդեգրած՝ հակամարտության սառեցման մոտեցումը։ Ինչ վերաբերում է ընդդիմությանը, ապա ,բարեբախտաբար կամ դժբախտաբար, Հայ ազգային կոնգրեսը տեխնոլոգիական դաշինք է և, ըստ էության, բացի սահմանադրական կարգի վերականգնման պահանջից, որը որ միավորում է բոլոր 18 կուսակցություններին, այլ գլոբալ հարցերում, դժբախտաբար, մենք չունենք միասնական մոտեցումներ։ Դա ոչ միայն Ղարաբաղի հարցն է, դա հայ-թուրքական հարաբերությունների, տնտեսական քաղաքականության և այլ հարցերն են։

Ս. Դ.-Կարծում եմ, որ ճիշտ չէ ասելը, թե Սերժ Սարգսյանը չի գնում Ղարաբաղի խնդրի լուծմանը, և չի կարելի հակառակն ասել, թե նա գնում է խնդրի լուծմանը։ Սերժ Սարգսյանը լուծում է մեկ խնդիր՝ իշխանության խնդիր։ Եվ կախված այն բանից, թե հանգամանքները ինչպես կփոխվեն, նա այդ խնդիրը լուծելու համար պատրաստ է գնալ ցանկացած զիջումների։

-Ստացվում է, որ նույնպիսի կեցվածք կունենար նաև Լևոն Տեր-Պետրոսյա՞նը, քանի որ ընդդիմությունը, ինչպես որ նշվեց, Ղարաբաղի հարցում չունի դիրքորոշում, և այն դիտարկում է իշխանափոխության տեսանկյունից։

Ս. Դ.-Ինձ հա՝մար անհասկանալի է Լևոն Տեր-Պետրոսյանի Ղարաբաղի հարցում ունեցած դիրքորոշումը։ Իմ կարծիքով, ընդդիմությունն ու նրա լիդերը չպետք է իր վրա վերցնի արտգործնախարարի գործառույթները։ Նրա ֆունկցիան պետք է լինի Հայաստանի ներքին կյանքում դրական փոփոխությունների հասնելը։ Հատկապես նրա վերջին ելույթները, որոնք հիմնականում ԼՂ հիմնահարցին են նվիրված, ինձ համար, պարզապես, անհասկանալի շեշտադրումներ ունեն։

Ս.Ս.-Միանգամից ասեմ, որ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի և Սերժ Սարգսյանի միջև էական տարբերություն կա։ Ի տարբերություն Սերժ Սարգսյանի, Լևոն Տեր-Պետրոսյանն ունի որոշակի արժեքային համակարգ, և դեռևս իր նախագահության շրջանում անկեղծորեն, անկախ նրանից, թե դա մենք ընդունում կամ չենք ընդունում, հակված էր խնդրի կարգավորմանը։ Հիշենք, որ դեռևս 1997թ. նա այդ թեմային նվիրել էր մեկ ամբողջ ասուլիս, «Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն» հոդվածը...

-1998թ.-ից Ղարաբաղի հարցում Լևոն Տեր-Պետրոսյանի դիրքորոշումները չեն փոխվել։ Եթե չեմ սխալվում, նույն 1998թ. Ձեզ համար դրանք անընդունելի էին...

Ս. Ս.-Գիտե՞ք, 1998թ. ես քաղաքական փորձառության տեսակետից շատ ավելի քիչ հասունություն եմ ունեցել։ Եթե շատ ավելի անկեղծորեն ասեմ, ունեցածս փորձառությունը թույլ չի տվել այդ խնդրին համապատասխան արձագանքելու։

Ս. Դ.-Իմ կարծիքով, Լևոն Տեր-Պետրոսյանի 1997թ. ասուլիսն ու  «Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն» հոդվածը չի պատասխանել գլխավոր հարցին։ Դրանում ընդհանուր մոտեցումներ էին, և չկար կոնկրտություն։ Այդտեղ ռեալ խնդիրների լուծման բանալի գոյություն չուներ։ Համաձայն լինելով խաղաղասիրական ոճին՝ ես այնտեղ լուծումներ չեմ տեսնում։

-Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման գործընթացում առաջիակայում ի՞նչ զարգացումներ եք կանխատեսում։

Ս. Ս.-Իսկապես, ԼՂ հակամարտության կարգավորման գործընթացն արդեն պայմանավորված է ոչ միայն Հայաստանի և Ադրբեջանի ցանկություններով, այլև միջազգային կարևոր խաղացողների դիրքորոշմամբ։ Սակայն Մոսկովյան հանդիպումից հետո ինձ մոտ ամրպնդվեց այն տպավորությունը, թե Սերժ Սարգսյանն ու Ալիևը համաձայնության են եկել բազային սկզբունքների շուրջ, և հիմա, իմ խորին համոզմամբ, քննարկում են դետալները։ Իսկ դետալների քննարկումը կարող է շատ ավելի երկար ժամանակ խլել, քան բազային սկզբունքների շուրջ քննարկումները։ Չեմ բացառում, որ հաշվի առնելով միջազգային և ռեգիոնալ կոնյուկտուրան՝ հաջորդ տարի, հնարավոր է, ստորագրվի շրջանակային փաստաթուղթ։

Ս. Դ.-Ես մի մտահոգություն ունեմ. 1918թ. Հայսատանը, ստանալով շանս, չօգտագործեց դրանք, այլ կորուստներ ունեցավ, որովհետև քաղաքական միտքն ու պետական ինստիտուտները պատրաստ չէին օգտվել այդ շանսից։ Վախենամ, որ եթե մոտ ժամանակները մենք ունենանք շանս շատ լավ դիրքերում հայտնվելու  համար, հայկական քաղաքական միտքն ու պետական համակարգը, հերթական անգամ, պատրաստ չի լինելու դրան։

Զրույցը վարեց Վախթանգ Մարգարյանը