«7օր»-ը հյուրընկալել է ՀՅԴ «Դրօշակ» պաշտոնաթերթի խմբագիր Կարեն Խանլարյանին և «Սպառողների իրավունքների պաշտպանություն» ՀԿ նախագահ Աբգար Եղոյանին

-Այսօր արտաքին մարտահրավերներին զուգահեռ Հայաստանում բավական սուր է սոցիալ-տնտեսական  վիճակը: Պարո՛ն Խանլարյան, որպես սոցիալիստական գաղափարախոսության ուղղվածության ուժի ներկայացուցիչ՝ ինչպե՞ս եք գնահատում Հայաստանի ներկա իրավիճակը:

 Կարեն Խանլարյան- Երբ Դաշնակցությունն իշխանական կոալիցիայից դուրս եկավ, ինքն իրեն հայտարարեց լիարժեք ընդդիմություն: Բնականաբար, որպես այդպիսին, պետք է վեր բարձրացնել մեր երկրում այդքան կարևոր, ճակատագրական սոցիալական հիմնահարցերը: Բայց մենք՝ որպես մի քիչ հին կուսակցություն, կարծում ենք, որ պետք է քննադատաբար մոտենանք այն հարցերին, երբ ունենք դրանց լուծման մոդելը: Առանց դրա քննադատելը բարդ բան չէ: Միմիայն քննադատելով՝ իհարկե ոչ մի բան չի փոխվի, եթե լուծման մեխանիզմներ չես առաջարկում: Որպեսզի մենք կարողանայինք մեր երկրում սոցիալ-տնտեսական հարցերի լուծման համար արդյունավետ բաներ առաջարկել, պետք է ունենայինք սոցիալ-տնտեսական համապատասխան պլատֆորմ: Հիմա Հայաստանում սոցիալ-տնտեսական կյանքը նոր բան չի բերելու, բայց կասեի՝ լավ վիճակում չենք: Բայց չի կարելի մտածել սոցիալ-տնտեսական այս բոլոր խնդիրները միանգամից լուծելու մասին: Մենք, լինելով սոցիալիստական գաղափարների կրող, երբեք հավատացած չենք եղել այն պարզունակ բանաձևին, թե, գիտե՞ք ինչ, կապիտալիզմի դարաշրջանը կվերջանա, կսկսվի նորը: Այդպիսի բան չի լինի կյանքում: Սոցիալիստական գաղափարների կրող մարդիկ ամբողջ Եվրոպայում փորձել են աստիճանաբար՝ մի տեղ մի պայքար անցկացնելով, մի տեղ մի պայքար հրահրելով, փոխել իրավիճակը և ստեղծել ավելի բարեկեցիկ հասարակություն: Չի կարելի պատկերացնել, թե միանգամից կփոխվի դարաշրջանը, կսկսվի նորը: Իշխանության փոփոխությամբ էլ դա չի կատարվի: Բայց մենք ժողովրդին և հասարակությանը կտանք այդ մոդելը, և եթե ժողովուրդը փորձեց հավատալ մեզ, մենք ամեն ձևով կփորձենք դա իրականացնել:

 -Պարո՛ն Եղոյան, երկար ժամանակ Դուք զբաղվում եք սպառողների խնդիրներով, նույնքան ժամանակ էլ  իշխանությունները խոսում են սոցիալական արդարության մասին: Բայց, ցավոք, հատկապես այս իշխանությունների օրոք (որովհետև հենց իրենք են խոսում այդ մասին) սոցիալական արդարության խնդիրը գնալով սրվում է: Հիմա ո՞ր մոդելն է առավել արդյունավետ, հաշվի առնելով այն, որ մենք այդպես էլ չձևավորեցինք ազատ շուկայական հարաբերություններ, իսկ վիճակը գնալով բարդանում է:

Աբգար Եղոյան - Շատ ճիշտ հարց եք բարձրացնում: Շուկայական տնտեսության ամենակարևոր գաղափարն այն է, որ սպառողն իրազեկ պետք է լինի, նա պիտի պահանջատեր լինի, և տնտեսական մեխանիզմները, որոնք ստեղծված են, չմնան թղթի վրա, կիրառվեն մինչև սպառողի մակարդակը: Մենք այսօր ի՞նչ ունենք։ Ունենք սպառողների պաշտպանության օրենք, որը չի գործում կամ ինչ-որ հարցերում գործում է թերի։ Բայց սպառողը չգիտի իր իրավունքները: Պետությունն իր վրա պետք է վերցներ այդ կրթական, իրազեկման իրավունքները, որ չի վերցրել: Մյուս կողմից ունենք շուկայի կարգավորման, գների զսպման, գերիշխող դիրքի չարաշահման որոշակի մեխանիզմներ, որոնք չեն գործում։ Ունենք մենաշնորհներ, որոնց դեմ երևի բոլոր ընտրությունների ժամանակ խոսվել է, բայց նույնիսկ ճգնաժամի տարիներին մենք չկարողացանք մենաշնորհների դեմ արդյունավետ պայքարել։ Ե՛վ անցյալ տարի, և՛ այս տարի մենք տենում ենք, որ գները բարձրանում են՝ ընդհանրապես կապ չունենալով դրամ-դոլար փոխարժեքի հետ։ Մեխանիզմները չեն գործում. նույնիսկ հակաճգնաժամային միջոցառումների ցանկում կառավարությունը որոշում ընդունեց սահմանափակել տեսչական ստուգումները, որը բերեց հակառակ արդյունքի։ Սննդամթերքի շուկայում մենք ունենք ժամկետանց ապրանքներ։ Մենք չգիտենք, թե ինչ է մտնում շուկա, եթե մանրածախ շուկայում տեսչական ստուգում չկա, և անվերահսկելի է, թե որտեղից է մտնում ապրանքը։

-Ընդհանուր առմամբ ներկայիս կառավարության աշխատանքն ինչպե՞ս եք գնահատում։ Արդյոք գործադիրը չի՞ ձախողվել։

 Ա.Ե.-Չէի ուզենա գնահատել ամբողջ կառավարության գործունեությունը բոլոր ոլորտներում, այլ միայն սպառողների պաշտպանության և առաջին հերթին գնաճի զսպման հարցերում։ Իհա՛րկե, այս տարի ունենք լուրջ թերություններ։ Դրանցից մեկը հանրային ծառայությունների ոլորտում է, երբ բոլորս գիտեինք, որը գազը պետք է թանկանար։ Անցյալ տարի թանկացավ, այս տարի թանկացավ, նույնիսկ գիտենք, որ եկող տարի նորից պետք է թանկանա։ Բայց մեխանիզմները չեն փոխվում։ Գազի գնի հաշվարկի մեթոդիկան չի փոխվում։ Վրաստանում գազի գնի սպառողների սուբսիդավորում կա տնտեսվարողների հաշվին։ Ուկրաինայում նույնը կա։ Սովորական սպառողն ավելի էժան է ստանում, որովհետև 2/3 գազն օգտագործում են տնտեսվարողները։ Հիմա մենք էներգետիկայի մասին օրենքի փոփոխություն ենք պատրաստել, ուղարկել ենք ՀՀ վարչապետին, որովհետև հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովն ամեն անգամ մեզ ասում է, թե մենք սոցիալական հարցեր լուծող կազմակերպություն չենք, մենք պիտի գինը որոշենք, իսկ Էներգետիկայի մասին օրենքի 9-րդ հոդվածն ասում է, որ պետք է խտրականություն չլինի սպառողների մեջ։ Բայց եթե երկրի շահերը պահանջում են, սոցիալ-տնտեսական վիճակը վատ է, գործազրկությունն ավելացել է, աշխատատեղերը կրճատվել են, ուրեմն նշանակում է՝ երկիրը պետք է կարողանա սոցիալական ավելի միտված քաղաքականություն վարել։ Դրա համար մենք առաջարկել ենք, որ գոնե եկող տարվա թանկացումների ժամանակ չունենանք այդ արդյունքը։

-Ծառայությունների գները բարձրանում են։ Բնականաբար, շուկայում գնաճ տեղի կունենա։ Կառավարությունն անընդհատ ասում է մի բան, իսկ արդյունքում ունենում ենք լրիվ հակառակը։ Այս կառավարությունն արդյոք չպե՞տք է հրաժարական տա այն դեպքում, երբ պարբերաբար ձախողվում է և այսպիսի արդյունքներ ենք ունենում։

 Կ. Խ.-Տնտեսական քաղաքականության մեջ ձախողումներ կան, ակնհայտ է։ Բայց թե քաղաքական ինչ լուծում պետք է լինի, նորից եմ ուզում շեշտել՝ այստեղ հարցն այն չէ, որ փոխվի մի վարչապետ, կամ կառավարությունը հրաժարվի, հետո ձևավորվի մեկ այլը։ Կարծում եմ, որ նույնիսկ եթե այս կառավարությունը հրաժարվի, նույն նեոլիբերալական մտածողության մարդիկ պիտի հաջորդեն։ Խնդիրն այն է, որ նեոլիբերալիզմը Հայաստանի սոցիալական կյանքին մինչև հիմա բարիքներ չի բերել։ Իհարկե, որոշ ինֆորմատիկ զարգացման հարցեր են նկատվում Հայաստանում, բայց չի կարելի համարել, որ այդ նեոլիբերալիզմի բերած դրական քայլերը ճակատագրական մեծ նշանակություն են ունեցել։ Բացասականները շատ ավելին են և կշարունակեն լինել։ Այստեղ հարցը հետևյալն է՝ ո՞ր գաղափարախոսության մարդիկ են ստանձնում գործադիրը կամ օրենսդիրը, որովհետև, իմ համոզմամբ, սոցիալական արդարության կամ ընդհանրապես բարեկեցիկ կյանք ստեղծելու հարցը նախ և առաջ իրավակարգային խնդիր է։ Ամեն դեպքում և՛ օրենսդիր, և՛ գործադիր իշխանության մեջ, իմ համոզմամբ, Հայաստանում պետք է հայտնվեն մարդիկ, ովքեր հավատում են սոցիալական արդարության սկզբունքին, հավատում են ոչ թե պոպուլիստական հայտարարություններով, այլ գաղափարապես։ Նեոլիբերալական ծայրահեղ քայլերով ես չեմ տեսել որևէ երկիր, հատկապես այս ճգնաժամի պարագայում, որոնք հասել են սոցիալական բարեկեցիկ վիճակի։ Արդյունաբերական որոշ զարգացումներ կարելի է նույնիսկ նշմարել, բայց դրանք չեն անդրադարձել հասարակության լայն շրջանակի կյանքի մակարդակի վրա։

-Ի՞նչ եք կարծում՝ ներկայումս սոցիալական բունտ հնարավո՞ր է, թե՞ ոչ՝ թեկուզ նույն սպառողի շահերից ելնելով։

 Ա.Ե. -Ճիշտն ասած՝ ես այդպիսի լուրջ բունտ չեմ կանխատեսում ոչ թե նրա համար, որ դրա համար պատճառներ չկան, ուղղակի դա մեր ազգի հոգեկերտվածքի և համբերատարության հետ  է կապված։ Մյուս կողմից ես անգամ չէի ցանկանա, որովհետև դա կարող էր ինչ-որ ձևով խարխլել մեր միջազգային իրավիճակը, բաց մի ուրիշ բան կարող է լինել։ Կարող է ողղակի հասնել մի ժամանակ, երբ մարդիկ չեն ունենա նվազագույն սպառողական զամբյուղը, և այսօր իրենք, փաստորեն, էմիգրացիայով են այդ բունտն արտահայտում։ Մարդիկ գնում են։ Ցավոք, նաև հիասթափություն կա, և դա ոչ թե ինչ-որ հոգեբանական տարբեր ցանկություններ, այլ վառ կյանքի ցանկություններ են, ուղղակի նրանք չեն կարողանում մինիմալ պահանջներն այստեղ բավարարել։ Գնում են հիմնականում այն մարդիկ, ովքեր մի քիչ խիզախ պետք է լինեն, մի քիչ էլ ունակ։ Հիմա ի՞նչ է ակնկալվում։ Իմ կարծիքով կառավարությունն առաջին հերթին պետք է կարողանա պետական միջամտությամբ աշխատատեղեր ստեղծող որոշակի ծրագրեր իրականացնի։ Ի վերջո, այն, որ որոշվել է, որ շուկայում ոչ մի ձևով պետությունը չպետք է միջամտի, ամենասխալ տարբերակն է։ Օրինակ՝ գնաճի դեմ մենք միշտ առաջարկել ենք ապրանքային ինտերվենցիաների գաղափարը, որովհետև միայն այդ դեպքում է հնարավոր ազդել տնտեսվարողի կողմից գների բարձրացման վրա։ Երկրորդ՝ եթե մենք քաղաքացիական հասարակություն չզարգացրինք, ոչ միայն բունտ, այլև երկխոսություն չի լինելու, որովհետև մեր ժողովուրդը սովոր է անանուն բողոքի, անգամ զանգահարում են, բողոքում, բայց անունը չեն ասում։ Այստեղ ոչ միայն վախի մթնոլորտն ու կասկածն եմ ընդունում, այլև չկա քաղաքացիական հասարակություն, այսինքն՝ ժողովուրդը չի հավատում հասարակական կազմակերպություններին, կուսակցություններին։

-Բոլո՞ր ոլորտներում է այդպես։

 Ա. Ե.- Բիզնեսն էլ է դրա մի մասը, բիզնեսն էլ կազմակերպված չէ։ Եթե նայում եք մեր օրենքները, բիզնեսի ներկայացուցիչները նստած քվեարկում են իրենց ոչ ձեռնտու օրենքներին։ Դա նշանակում է, որ իրենք էլ կազմակերպված չեն։ Դրա համար առաջին հերթին պետք է  կարողանանք ցույց տալ, թե իրականում ինչ է կատարվում։ Ունենք բավական շատ տեսչություններ, որոնք վերահսկողական ֆունկցիաներ ունեն։ Նրանք գումարներ են ստանում մեր հարկատուների փողերից, բայց մենք չենք իմանում՝ նրանք ինչով են զբաղված, ում են ստուգել, ում են տուգանել, ինչի համար են տուգանել։ Դրա մասին պետք է խոսվի։ Անցած տարի մենք բավականաչափ խախտումներ ցույց տվեցինք, բայց մինչև հիմա չգիտենք՝ այդ խախտումների համար ինչ-որ մեկը պատասխան տվե՞լ է, թե՞ ոչ։ Տեսնում ենք բազմաթիվ ապօրինի, ոչ սերտիֆիկացված ապրանքներ շուկայում։ Դրա համար ո՞վ է պատասխանատու։ Ի՞նչ է՝ ամեն մի խանութի տուգանե՞նք։ Ո՛չ, մեզ պետք է ուղղակի շղթայով գնալ, գտնել՝ ով է ներկրել, և այդ մարդուն պատժել ու, ի վերջո, այս հարցը լուծել այս երկրում ու ցույց տալ, որ օրենքի առաջ բոլորը հավասար են։ Դա, կարծում եմ, միայն սպառողների իրավունքների պաշտպանության ոլորտում չէ, բայց մեր ոլորտում շատ կարևոր է։ Ինչո՞ւ. ամսի 29-ը սպառողական շարժման հիմնադրման օրն է, և 50-ամյակն է աշխարհում նշվում։ Սպառողական շարժումն սկսվել է որպես նոր տնտեսական աճի սոցիալական արդարության մեխանիզմ ստեղծելու գաղափար։ Առաջացել է Միացյալ Նահանգներում, հետո տարածվել ողջ աշխարհում։ Մենք ցանկանում ենք, որ այն մեխանիզմները, որոնք մեզ 1991-ից առաջարկել են միջազգային կառույցները, լինեն ոչ միայն թղթի վրա, այլև աշխատեն մեզ մոտ։ Դրա համար մենք պետք է փոխենք մեր ժողովրդի հոգեկերտվածքը, պետք է մեր հասարակության մեջ քաղաքացիական հասարակությանը բնորոշ մթնոլորտ ստեղծենք։ Մարդը պետք է հավատա բոլոր կառույցներին և հասկանա, որ իրար հետ ձայն ունենալով կարելի է հարց լուծել։

 -Իսկ միգուցե հնարավո՞ր չէ հոգեկերտվածք փոխել, միգուցե մենք այսպիսին ենք ու այսպիսին էլ կմնա՞նք։

 Ա.Ե. -Հնարավոր է՝ հոգեկերտվածքը փոխել չլինի, բայց քաղաքացիական հասարակություն ստեղծելն իմ կարծիքով հնարավոր է, որովհետև սպառողների իրավունքների պաշտպանությունն այն հարցն է, որը խփում է ամեն մեկի գրպանին, և ես ամեն օր առավոտյան պետք է իմ երեխային կերակրեմ։ Ինձ համար կարևոր չէ, թե որ կուսակցությունը կլինի իշխանության գլուխ։ Վերցնենք ԱՄՆ օրինակը. այնտեղ ընտրություններին մասնակցում է 25%-ը, կոպիտ ասած՝ 12,5%+1 ձայնն ԱՄՆ-ում որոշում է, թե ով է լինելու նախագահը։ Բայց եթե նրանք վատ ապրեին, բոլորը կգնային այդ ընտրությանը և կստիպեին, որովհետև նրանց համար լուրջ ապրելակերպի փոփոխություն չի լինում. ընդամենը կարող է մի հարկի տեսակ ավելանա, ինչպես արեց Օբաման, որն անգամ մի մեծ զանգվածի կյանքը հեշտացնի։ Դրա համար սա այն գաղափարն է, որի շուրջ հնարավոր է, որ հասարակությունը կոնսոլիդացվի։

 -Ես համաձայն եմ այն դիտարկման հետ, որ մենք ավելի շուտ կգնանք արտերկիր մեր նվազագույն կյանքի պայմաններն ապահովելու համար, քան դուրս կգանք փողոց։ Պարո՛ն Խանլարյան, Ձեր կուսակցության անվանման մեջ կա նաև «հեղափոխություն» բառը, ի՞նչ եք կարծում՝ հեղափոխական իրավիճակ Հայաստանում հենց սոցիալական հենքի վրա հնարավո՞ր է, թե՞ ոչ։ Դա իրատեսակա՞ն է։

 Կ.Խ. -Դա միշտ և ամեն տեղ է հնարավոր։ Հայաստանի դեպքում իրատեսականի հավանականությունն իմ կարծիքով շատ քիչ է, չլինելու պես մի բան է։ Հեղափոխություն, սոցիալական հեղափոխություն տեղի ունենալու համար պետք է լինի ոչ միայն հոգեկերտվածքի, այլև սուբյեկտիվ այլ գործոնների առկայություն, գաղափարական համոզումներ։ Եկեք պատկերացնենք, որ օբյեկտիվ պայմանները հարմար են այդ տեսակ սոցիալական հեղափոխության համար, բայց սուբյեկտիվն իմ կարծիքով բոլորովին էլ պատրաստ չէ։ Այստեղ կա նաև այլ հանգամանք։ Ճիշտ է՝ պարոն Եղոյանն ասում է՝ քաղաքացիական լիարժեք հասարակություն կերտված չէ մեր երկրում, բայց ինստիտուտներ կան, հենց իրենց ՀԿ-ն և այլ հաստատությունները, որոնք գործ ունեն սոցիալական և քաղաքացիական ոլորտի հետ։ Դրանք այսօր, բարեբախտաբար, գոյություն ունեն Հայաստանում։ Սոցիալական հեղափոխության պատահելու նոր տեսություն է սա. այն պատահում է նաև այն հասարակություններում, որտեղ քաղաքական էլիտան կտրուկ անջատված է զանգվածից, իսկ այն երկրներում, որտեղ ՀԿ գոյություն ունի, քաղաքացիական հասարակություն գոյություն ունի, և այս երկուսը միմյանց միջնորդող օղակներ կան, այդտեղ սոցիալական հեղափոխության հավանականությունը պակասում է։ Ինչո՞ւ։ Որովհետև այդ հաստատությունները, այդ ինստիտուտները կարողանում են և՛ քաղաքական, և՛ քաղաքացիական իմաստով այդ բողոքը վերլուծել ժողովրդավարական ուղիներով։ Չեմ ցանկանում ասել, որ դա միայն խորհրդարանական ընտրություններով է հնարավոր, ո՛չ։ Դա էլ ձևերից մեկն է, բայց մինչ այդ բազմաթիվ բողոքների հարցեր կարող են ՀԿ-ների միջոցով արծարծվել և լուծում գտնել, ինչպես քաղաքակիրթ շատ երկրներում են այդ ձևերը որդեգրում, կամ եթե նույնիսկ չի արդյունավորվում, այդ պայքարի օրակարգը հասարակության մոտ կա, և երբ մեր հասարակությունն այդ հնարավորությունները տեսնում է, բնականաբար, ենթագիտակցորեն հեղափոխություն չի ցանկանում։ Իհա՛րկե, հարկ է նաև նշել, որ սոցիալական հեղափոխությունները եվրոպական շատ երկրներում մեծ թռիչքներ են ապահովել, բայց մեր երկիրն էլ ունի ազգային խնդիրներ, սա պետք է հաշվի առնել։ Հեղափոխության մեջ ես չեմ տեսնում կազմակերպված կամ հեղափոխություն ձեռնարկելու գաղափար կամ տեսություն. հեղափոխություններն ինքնաբերականության սկզբունքով են առաջնորդվում։ Ոչ մի քաղաքական ուժ, հակառակ բոլշևիկյան տեսությունների, չի կարող հեղափոխություն նախաձեռնել։ Հեղափոխական կուսակցությունները սոցիալական կամ որևէ հեղափոխություն առաջնորդելու գործառույթ ունեն, ոչ թե նախաձեռնելու։ Այդպիսի բանն աբսուրդ է, դա մասնակի բունտ է, ինչ-որ ապստամբության փորձ։ Հեղափոխությունը ինքնաբերականության ուժեղ սկզբունքով օժտված ֆենոմեն է։

 -Այդ բոլոր խնդիրների (որոնց մասին խոսվեց) լուծման առումով հետևյալ սկզբո՞ւնքն է գործում՝ իշխանությունները ցանկանում են, սակայն չե՞ն կարողանում, թե՞ իշխանությունները ձևացնում են, որ ցանկանում են լուծել՝ իրականում առաջնորդվելով նեղ շերտի շահերը պաշտպանելով։ Տարիներ շարունակ խնդիրները ոչ թե լուծվում, այլ խորանում են։

 Ա.Ե. -Առաջին հերթին իմ կարծիքով կա հետևյալ վիճակը՝ մեկը, որ կարող է լինեն որոշ հարցեր, որ ցանկություն կա լուծելու, բայց հակազդեցություններ կան, և այդ դեպքում որոշ ուժեր պայքարում են այդ հարցերի լուծման հետ: Առաջին հերթին մենաշնորհների հարցը, և կան դեպքեր, երբ ուղղակի լուծումները սխալ են։ Օրինակ՝ գյուղատնտեսության ոլորտում մենք պետք է առաջարկենք, որ պարարտանյութի արտադրությանը զարկ տրվի, և ավելի քիչ ներկրվի, որ գյուղացիների միկրոֆինանսավորումը լինի։ Իհա՛րկե, բոլոր մեխանիզմները դրված են, ապահովագրության հայեցակարգ կա, կայուն զարգացման հայեցակարգ կա, բայց դրանք երկար տարիների հարցեր են, իսկ իմ կարծիքով Հայաստանում այսօր պետք են շատ փոքր լուծումներ, և ինչ վերաբերում է սպառողների իրավունքների պաշտպանությանը, այսօր կարելի է մի 30-50 քայլ անելով բավական թեթևացնել իրավիճակը։ Մենք ի՞նչ հարցեր ենք բարձրացրել։ Ասենք՝ մեկ տարվա ընթացքում մենք կշեռքների հարց ենք բարձրացրել, որը լուծվող խնդիր է, փողոցային առևտրի հետ կապված, որը լուծվող խնդիր է և այլն։ ՏԻՄ-երի հետ կապված օրինակ՝ նրանցից շատերն ունեն նույնիսկ ժամկետանց սննդամթերքը ստուգելու իրավունք, սակայն ո՞ր մի գյուղապետը, եթե գյուղում կա հինգ խանութ, և երեքը կամ չորսն իրենն է, կգնա և իր խանութում կստուգի ժամկետանց սննդամթերքը։ Այսինքն, այդտեղ կա հակասություն, և դա չի աշխատում։ Դրա համար մենք առաջակում ենք փոփոխություն մտցնել, այնպիսի մեխանիզմներ դնել, որոնք չեն հակասի այդ մարդկանց շահերին, ցույց տրվեն, թե որ տնտեսվարողներն են այս երկիր ներկրում ժամկետանց կամ վտանգավոր սննդամթերք, ասվի, և դրանք պատժվեն, և մյուս անգամ շատ հեշտ կլինի։ Կամ ասվի, թե, ի վերջո, ամեն մի ապրանք ներկրողն ինչքա՞ն հարկ է վճարել, երբ նա գինը 100 դրամից դարձրեց 120 դրամ, ի՞նչ փոխվեց, այդ քսան դրամն ո՞ւր գնաց, եթե դրա 18 դրամը գնացել է բյուջե հարկի տեսքով, շատ հնարավոր է, որ վաղն այդ սպառողը մի քիչ ավելի թոշակ ստանա, կամ ինքը չի ստանա, միգուցե իր ծնողները ստանան, բայց եթե այդ գումարն ավելացել է, մեր գրպանից գնացել է, բայց դա կապ չունի ոչ տարադրամի, ոչ մաքսային տուրքի, ոչ հարկերի ավելացման հետ, գերշահույթ է։

 Կ.Խ.- Համաձայն եմ, իհարկե, բայց ուզում եմ նաև ավելացնել, որ այստեղ իմ կարծիքով կա ավելի գլոբալ խնդիր։ Տեսե՛ք, պատկերացման համար ասեմ՝ կա դասական տեսակը, որ ինչ-որ սոցիալական շերտ ունենում է իր քաղաքական գաղափարախոսական ներկայացուցիչը քաղաքական ոլորտում, որ հաջողում է իշխանության գալ և պաշտպանում իրեն ակունք տվող սոցիալական շերտի շահերը։ Սա դասական տեսակն է։ Այն, ինչ նեոլիբերալական վերջին հաղթարշավի ժամանակ շատ երկրներում պատահեց (այդ թվում նաև մեր երկրում) հետևյալն է՝ սոցիալական տվյալ շերտն ինքն է դառնում անմիջապես իշխանություն։ Սա նշանակում է, որ քաղաքական դաշտը հետզհետե մաքրվում է իդեալիստ մարդկանցից, այսինքն՝ մարդկանցից, որոնք այս կամ այն համոզմունքների տեր են, և նրանց փոխարեն գալիս են շատ պրագմատիկ բինեզսմենական հոգեբանությամբ մարդիկ, որոնք տնօրինում են ամբողջ երկրի շահերը։ Այլ բան է, ասենք, նույնիսկ նեոլիբերալական իդեալիստ մարդկանց ներկայությունը տվյալ երկրի քաղաքական դաշտում, այլ բան է, որ բիզնեսմենները գան այդ անվան տակ, սկսեն գործունեություն ծավալել։ Մեր երկիրն իմ կարծիքով այս խնդրից է տառապում։ Մերօրյա օրենսդիր և գործադիր ոլորտում հիմնականում առկա են մարդիկ, որ իդեալիստ չեն ամեն դեպքում, կարող էին լինել հենց շահագործման իդեաների տեսաբաններ, բայց, ցավոք, դա էլ չի։ Կարծում եմ՝ պետք է ոչ թե գաղափարախոսականացնել, այլ գաղափարականացնել այն իմաստով, որ մեր ժողովուրդն այսուհետ իր ընտրության մեջ բծախնդիր լինի, գաղափարապաշտ մարդկանց ընտրի։ Ամեն դեպքում, իմ կարծիքով պետք է գաղափարապաշտ մարդիկ լինեն քաղաքական դաշտում։

 Ա.Ե. -Իմ կարծիքով ճգնաժամի դեմ պայքարելու ամենակարևոր ձևերից մեկը ներքին ռեսուրսների ավելի լավ օգտագործումն է։ Անցյալ տարին ցույց տվեց, որ մեր հողերի մեծ մասը նորից մնաց անմշակ, իսկ դա կերակրելու էր մեր 350 հազ գյուղատնտեսական տնտեսությունները։ Իսկ ի՞նչ էր պետք։ Չնչին գումարներ տալով՝ միկրոֆինանսավորմամբ հնարավոր է ավելի արդյունք ստանալ։ Կարելի էր դա անել, և էլի ուշ չէ։ Երկրորդ կարևոր հարցը՝ մենք պետք է տեղական արտադրությունը խթանենք, եթե ոչ ճգնաժամի ժամանակ, էլ ե՞րբ։ Բայց հիմա մեզ մոտ ներկրումն անընդհատ շարունակում է ավելանալ, և քանի որ ներկրումը վերահսկելի չէ, ստացվում է, որ ամեն մի ներկրում խփում է տեղականին։ Այդ դեպքում մեր սպառողն իր գումարը ծախսում է արտասահմանյան ապրանք գնելիս, հետևաբար մենք ստեղծում ենք աշխատատեղ արտասահմանում։ Այսօր մենք թուրքական են առնում, ուրեմն ֆինանսավորում ենք բիզնեսը։ Կարող էինք Հայաստանում ֆինանսավորել բիզնեսը։ Դրա համար պետք է թափանցիկ լինի ամբողջ շղթան։ Կոշտ պետական կարգավորումը կարող է միայն ճգնաժամի ժամանակ արդյունք տալ։

Զրույցը վարեց Վախթանգ Մարգարյանը