Առաջին անգամ է, որ ԱՄՆ Գերագույն դատարանի քննությանն է ներկայացվում Հայոց ցեղասպանությանն անուղղակիորեն վերաբերող բողոքը: 2003թ. դատավարությունը սկսվելուց ի վեր՝ տարբեր դաշնային դատարաններ այս գործի վերաբերյալ հակասական դիրքորոշումներ են ընդունել:

   Ներկայացնենք գործի համառոտ նախապատմությունը: 2000 թվականին Կալիֆորնիայի օրենսդիր մարմինն ընդունեց մի օրենք (Կալիֆորնիայի քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 354.4 Բաժին), որի համաձայն Հայոց ցեղասպանության զոհերի կամ նրանց ժառանգների կողմից` 1875-1923 թվականներին Օսմանյան կայսրությունում ապրողներին ապահովագրերի հետ կապված պահանջների վաղեմության ժամկետը երկարաձգվում էր սկզբում մինչև 2010 թվականը և ապա` 2016 թվականը:

 2003  թվականի դեկտեմբերին Կալիֆորնիայի մի քանի հայ պահանջատերեր խմբային հայց ներկայացրեցին ԱՄՆ-ի դաշնային դատարան ընդդեմ գերմանական ապահովագրական ընկերությունների, որոնք հրաժարվում էին վճարել Օսմանյան կայսրությունում իրենց նախնիների կողմից գնված կյանքի ապահովագրերի հասույթը: Թուրքիայի կառավարության կողմից սատարվող գերմանական ընկերությունները ներկայացրեցին հայցադիմումի առարկություն և փորձեցին կարճել վարույթը: Նրանք պնդում էին, որ դատավարությունը թույլատրող Կալիֆորնիա նահանգի օրենքը հակասահմանադրական է, քանի որ Հայոց ցեղասպանությանը հղում կատարելը հակասում էր դաշնային կառավարության մենաշնորհային քաղաքականությանը:   

 2007 թվականի հունիսի 6-ին, երբ Դաշնային շրջանի դատարանը մերժեց ապահովագրական ընկերությունների պահանջը, նրանք բողոքարկեցին այդ որոշումը Իններորդ շրջանի դատարան, որը գործը լսում էր երեք դաշնային դատավորների կազմով: 2009 թվականի օգոստոսի 20-ին, 2 կողմ և 1 դեմ ձայնով դատավորները որոշում կայացրեցին, որ Կալիֆորնիայի օրենքի հակասում է Գործադիր մարմնի արտաքին քաղաքականության մենաշնորհային իրավասությանը: Հայ պահանջնատերերը ապա խնդրեցին, որ միևնույն երեք դատավորների կազմով դատարանը գործը նորից լսի: 2010 թվականի դեկտեմբերի 10-ին դատավորների մեծամասնությունը որոշում ընդունեց, որ Կալիֆորնիայի օրենսդրությունը չի խախտում արտաքին քաղաքականության սկզբունքը:

 Դժգոհ լինելով իրադարձությունների նման շրջադարձից` գերմանական ընկերությունները բողոքարկեցին վճիռը Իններոդ շրջանի դատարանին ամբողջ կազմով քննելու համար: 2012 թվականի փետրվարի 23-ին, դատարանը, 12 դաշնային դատավորների կազմով, միաձայն որոշում կայացրեց, որ Կալիֆորնիայի օրենքը հակասահմանադրական էր, քանի որ «այն խոչընդոտում է դաշնային կառավարության արտաքին քաղքաքականության բացառիկ իրավասությունը»: Հիմք ընդունելով «հազվադեպ կիրառվող» «մենաշնորհյալ ոլորտի» սկզբունքը` դատարանը վճռեց, որ 354.4-րդ բաժինը հակասահմանադրական է ոչ այն պատճառով, որ այն հակասում է դաշնային կառավարության կոնկրետ գործողություններին, այլ որ առնչվում է դաշնային բացառիկ պատասխանատվության մի ոլորտի, հատկապես արտաքին հարաբերությունների հետ:

 2012 թվականի հունիսի 22-ին, «Փոլ Հեյստինգս» ՍՊԸ-ից Իգոր Տիմոֆեևը` հայ հայցվորների դատապաշտպանը, խնդրեց ԱՄՆ Գերագույն դատարանին վերանայել գործը: Նա պնդեց, որ «սա հիանալի միջոց է արտաքին գործերի նախապատվության սկզբունքը» հստակեցնելու  համար և որ «Իններորդ շրջանի կողմից «ոլորտի նախապատվության սկզբունքի անհիմն ընդլայնումը…կվտանգի նահանգային իրավասության ավանդական ոլորտներին վերաբերող նահանգների բազմաթիվ օրենքներին»: Հղում կատարելով կոնգրեսի և գործադիր մարմնի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչմանը սատարող հայտարարություններին` Տիմոֆեևը մատնանշեց, որ ԱՄՆ կառավարությունը ոչ միայն չի առարկել տարիներ շարունակ տարբեր նահանգների կողմից ընդունված Հայոց ցեղասպանության բանաձևերին, այլ նաև իրականում ողջունել է դրանք, ինչպես դա արեց Նախագահ Օբաման 2012 թվականի ապրիլի 24-ի իր հայտարարությունում:

Մինչդեռ, մեկ այլ գործով Գերագույն դատարանի վճիռը հավանաբար կնպաստի հայկական պահանջի հեռանկարներին: Տիմոֆեևի կողմից հայցադիմումը ներկայացնելուց մի քանի օր հետո, Գերագույն դատարանը վճիռ կայացրեց Արիզոնայի օրենսդրության վերաբերյալ, որն առնչվում էր ապօրինի ներգաղթողներին: Արիզոնայի գործը բարձրացրեց հենց այն հարցը, որը գտնվում է Իններորդ շրջանի դատարանի` հայկական ապահովագրերի վերաբերյալ որոշման կենտրոնում. հատկապես, նահանգի մի օրենք, որը կարող է անուղղակիորեն ազդել արտաքին հարաբերությունների  որոշ հարցերի վրա, արդյո՞ք ենթակա է «ոլորտի նախապատվության սկզբունքին» նույնիսկ տվյալ հարցում դաշնային գործունեության բացակայության պարագայում:

 Արիզոնայի գործով որոշում կայացնելիս` մի քանի դատավորներ գտան, որ Արիզոնայի օրենսդրությունում չկա նախապատվության հարց: Նույնիսկ դատավորների մեծամասնությունը, ովքեր գտան, որ Արիզոնայի օրենսդրության պարագայում որոշակի նախաապատվության հարց գոյություն ունի, խիստ սահմանափակեցին ոլորտի նախապատվության սկզբունքի կիրառումը: Հատկապես, դատարանը որոշեց, որ  թեև նահանգները չեն կարող գործել այն ոլորտում, որտեղ դաշնային կառավարությունն ունի «ամբողջական» «միասնական և համապարփակ» կարգավորիչ համակարգ, նրանք կարող են այդպես վարվել այն դեպքերում, երբ դաշնային կառավարությունն արտահայտել է միայն «մասնակի մտահոգություն» կամ «ոչինչ չի արել թելադրելու համար», որ նահանգների համար այդպես վարվելը «նպատակահարմար չէ»:

 Այս փաստարկներն ուժեղ հիմնավորումներ են Իններորդ շրջանի կողմից հայկական ապահովագրական պահանջների վերաբերյալ ընդունված որոշումը շրջելու համար: Այդ կետը անկասկած կպնդեն հայցվորները Գերագույն դատարանում և Հայ իրավաբանների միության և այլոց կողմից ներկայացված աջակցողական դիմումներում:

 Այս դատավարությունը հիմնականում վերաբերում է վավեր ապահովագրական պահանջների չվճարմանը և ոչ թե Հայոց ցեղասպանության ճանաչմանը: Գերմանական ապահովագրական ընկերություններն ամոթաբար շահագործում են ցեղասպանության հարցը պարզապես խուսափելու համար ապահովագրական պահանջ ունեցողներին երկար ուշացված ապահովագրավճարները վճարելից:

 Այս պահին հայտնի չէ, թե արդյո՞ք Գերագույն դատարանը կքննի այս բողոքը, քանի որ տարեկան կտրվածքով շատ քիչ քանակությամբ գործեր է քննության առնում: 

Հարութ Սասունյան

«Կալիֆորնիա Կուրիեր» թերթի խմբագիր

 Թարգմանիչ`  Կ. Գևորգյան