Հայ ազատագրական շարժման ողջպատմության առանցքը կազմում էր այն թեզը, որ սեփական ուժերով, առանց արտաքին քրիստոնյա հզոր պետության օգնության՝ սեփական հայրենիքը հնարավոր չէ ազատել օտար լծից: Իսկ սկսած 10-րդ դարից իշխանական տոհմերի գրեթե վերջնական վերացումից հետո այս առանցքը ավելացավ մեկ այլ գործոնով ևս՝ հայերի պետական մտածողության շեշտակի թուլացմամբ: Հայերը ապրում էին «Փոքր Մհերի» սինդրոմով, սպասելով, թե երբ պետք է եկեղեցին «տեր» գտնի  քրիստոնյա աշխարհում` հայ ժողովրդին ազատագրելու համար:

Եթե մինչև 17-րդ դարը հայ ժողովրդին «տեր» էր ման գալիս եկեղեցին՝ իր բազմաթիվ գաղտնի խորհրդաժողովներով, ապա 17-րդ դարից սկսած, այդ առաքելությունը իրենց վրա վերցրեցին առանձին «լուսավորչական» գործիչներ:

1877-78 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմը և դրա արդյունքները վավերացրած Բեռլինի վեհաժողովը՝ շրջադարձային եղան  հայ քաղաքական մտքի զարգացման գործում: Հայաստանն ու հայերը դարձան միջազգային քաղաքականության և միջազգային իրավունքի օբյեկտ: Թվում էր, թե սկսվում է իրականանալ հայ ժողովրդի երազանքը:

Սակայն հայ պահպանողական շատ շրջանակներ համարում էին, որ «հայկական հարցի» միջազգայնացումով սկսվեց ոչ թե հայ ժողովրդի ազատագրումը, այլ ... հայ ժողովրդի ողբերգությունները, որոնք էլ, ըստ նրանց, ավարտվեցին ցեղասպանությամբ և Արևմտյան Հայաստանի կորստով: Ըստ պահպանողականների՝ «դրսից  տղա բերելու» հայեցակարգը ազգակործան դարձավ մեր ժողովրդի համար, որից հետո էլ սկսվեցին զանգվածային կոտորածները 19-րդ դարի վերջում, հետո այդ կոտորածները դարձան խաղի կանոն, և արդյունքում 1915-20 թթ հայկական տարրը ԱրևմտյանՀայաստանում ամբողջովին վերացավ: Ըստ պահպանողականների ,  «դրսից տղա բերելը» պետք է փոխարինվեր թուրքերի հետ հաշտ ու խաղաղ ապրելը՝ արևմտահայերի վիճակը աստիճանաբար բարելավելու ակնկալիքով:

Եվ այսպես, փորձենք վերլուծել հայ պահպանողականների և հայ հեղափոխականների արգումենտները:

Հայ պահպանողականների հիմնավորումները   

 ԱՌԱՋԻՆ. Մինչ հայկական հարցի միջազգայնացումը, հայերը Օսմանյան կայսրությունում ապրում էին համեմատաբար հանգիստ կյանքով: Իսկ սկսած 1878 թվականից, երբ հայերը դարձան  միջազգային իրավունքի օբյեկտ, թուրքերը կտրուկ փոխեցին իրենց դիրքորոշումը հայերի նկատմամբ: Օրինակ, 1878-իցմինչև 1909 թթ, Արևմտյան Հայաստանից տեղահանվել են մոտ 300 000 հայ, այդքան էլ կոտորվել են, և նրանց տեղը բալկաններից 850 000 գաղթական մահմեդական բնակչություն է տեղավորվել Հայաստանում:

ԵՐԿՐՈՐԴ. 19-րդ դարի  վերջում, հեղափոխական շարժումը Արևմտյան Հայաստանում ոչինչ չտվեց, փոխարենը, դրդեց օսմանյան իշխանություններին` ուժեղացնել հալածանքները հայ բնակչության նկատմամբ:

ԵՐՐՈՐԴ. Հայ քաղաքական գործիչների «տղա բերելու» քաղաքականության պատճառով՝ պրոռուսական և պրոարևմտյան կողմնորոշումների պատճառով, հայերը օսմանյան կայսրությունում սկսեցին ընկալվել որպես թշնամական, հակապետական տարրեր և մեծ մասամբ դրանով էր պայմանավորված հայկական կոտորածները ու ցեղասպանությունը:

ՉՈՐՐՈՐԴ. Արևելյան Հայաստանի օրինակը ցույց տվեց, որ ռուսները, նվաճելով Արևելյան Հայաստանը պարսիկներից, մտադրություն չունեին ստեղծել Հայկական պետություն: Դեռ ավելին, նրանք նույնիսկ ինքնավարություն չտվեցին հայերին, իսկ հետո վերացրին նույնիսկ «Հայկական մարզ» անվանումը՝ վերափոխելով այն «Երևանյան մարզի»: Իսկ ռուսիֆիկացման քաղաքականությունը Արևելյան Հայաստանում ոչնչով չէր տարբերվում Արևմտյան Հայաստանում թուրքերի օսմանացման քաղաքականությունից: Իսկ ռուսական միջավայրում հայերը ավելի ուժեղ էին ասիմիլացվում, քան թուրքական միջավայրում:

Հայ հեղափոխականների հակափաստարկները

ԱՌԱՋԻՆ. 1830-1860-ական թվականների ընթացքում Օսմանյան կայսրությունն ապրում էր իր թանզիմաթյան շրջանը, և թուրքերը զբաղված էին գլխավորապես բուլղարական հիմնահարցի լուծմամբ, և սուլթանական կառավարությունը խուսափում էր արևելյան շրջաններում նոր խնդիր ստեղծելուց: Ահա դրանով էր պայմանավորված թուրքերի հանդուրժողական վերաբերմունքը հայերի նկատմամբ:

ԵՐԿՐՈՐԴ. Հայկական հարցի միջազգայնացումը որևէ կապ չուներ հայերի հետ: Դրա դեմ պայքարել՝ նույնն է, թե պայքարել տարվա եղանակների դեմ: Դեռ ավելին, Հայկական հարցը դա թուրքերի, ռուսների ու եվրոպացիների ստեղծված հակամարտության դաշտն էր, որտեղ ամեն մեկը հետապնդում էր իր շահը, և իզուր չէր, որ Խրիմյան Հայրիկը Բեռլինից վերադառնալուց հետո սկսեց խոսել «երկաթե շերեփի» մասին: Այսպիսով, հայկական հարցը միջազգայնացրել էին ոչ թե հայերը, այլ ռուսներն ու եվրոպացիները` իրենց շահերը հետապնդելու համար:

ԵՐՐՈՐԴ. Հայ հեղափոխական շարժումը Արևմտյան Հայաստանում սկսեց ի պատասխան Օսմանյան իշխանությունների ճնշումների: Արդեն 1878թ. Մեծ վեզիր Քյամիլ փաշան նշում էր. «Եթե Եվրոպայում մեր ծոցում օձ սնեցինք, պետք չէ, որ նույնը անենք մեր ասիական Տաճկաստանում (Արևմտյան Հայաստանում), մենք պետք է խելոք լինենք և բնաջնջենք հայերին...»:

ՉՈՐՐՈՐԴ. Բալկանյան ժողովուրդների ապստամբությունների և ռուս-թուրքական պատերազմի արդյունքներից հետո, թուրքերը դուրս վռնդվեցին Եվրոպայից և փորձեցին պահպանել կայսրության մնացած մասը՝ սկզբում օսմանիզմի, իսկ հետո՝ պանթուրքիստական գաղափարախոսությունների միջոցով: Եվ այս բոլոր ծրագրերում, ոչ մի պարագայում, հայերը չէին տեղավորվում:

ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ. Երիտթուրքական հեղափոխությունը՝ դա 20-րդ դարի առաջին ֆաշիստական շարժումն էր, իսկ երիտթուրքական պետությունը՝ դա Եվրոպայում ստեղծված առաջին ֆաշիստական պետությունն էր, որտեղ կիրառվեցին ֆաշիստական զինանոցի բոլոր միջոցները: Հետո թուրք ֆաշիստների էքսպերիմենտը տարածվեց Իտալիայում, Գերմանիայում, Իսպանիայում և այլ երկրներում: Եվ այս պայմաններում խոսել թուրքերի հետ խաղաղ ապրելու շանսը կորցնելու մասին, նշանակում է ունենալ խորը գավառական պատկերացումներ և չհասկանալ երիտթուրքական ռեժիմի իրական բովանդակությունը:

ՎԵՑԵՐՈՐԴ. Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին, թեև չբերեց հայկական պետության ստեղծմանը կամ ինքնավարությանը, այնուամենայնիվ դրական դեր կատարեց հայերի համար, քանզի ռուսական կայսրությունում չկար ֆիզիկական գոյատևման պահպանման խնդիր: Բացի այդ, ռուսները իրենց զարգացումով ավելի առաջ էին անցել թե՛ պարսիկներից, թե՛ թուրքերից:

Եզրակացության մի քանի դրույթներ

Անշուշտ, թե՛ պահպանողական և թե՛ հեղափոխական տեսակետներն իրավունք ունեն գոյատևելու: Սակայն կան հարցեր, որոնք արժանի են ավելի լուրջ ուսումնասիրման:

ԱՌԱՋԻՆ. 19-րդ դարի վերջում և 20-րդ դարի սկզբում Օսմանյան կայսրության մեջ ապրող հույներն ու ասորիները չդարձան միջազգային իրավունքի օբյեկտ, չստեղծեցին հայդուկական շարժումներ և հեղափոխական կուսակցություններ: Դեռ ավելին, նրանց քաղաքական ազգային վերնախավերը պահպանողական դիրքորոշում որդեգրեցին Օսմանյան իշխանությունների հանդեպ, սակայն միևնույն է,  նրանք էլ տեղահանվեցին և կոտորվեցին'  կորցնելով իրենց փոքր հայրենիքը և մինչ օրս էլ (հատկապես՝ քրդերը) խնդիրներ ունեն Թուրքիայում:  

ԵՐԿՐՈՐԴ. 19-րդ դարի վերջում Աբդուլ Համիդի կողմից կազմակերպված հայկական կոտորածների ծավալները այդքան մեծ չէին լինի, եթե արևմտահայության մեջ դարերի ընթացքում արմատավորված չլիներ պահպանողական հնազանդության ավանդույթները: Այստեղ հայությունը կորուստներ կրեց՝ մի քանի իրար շաղկապված պատճառներով: Նախ, եթե Արևմտյան Հայաստանում պահպանված լինեին մեր իշխանական տոհմի ներկայացուցիչները, ինչպես որ մասամբ պահպանվել էին Արևելյան Հայաստանում և բալկանյան ժողովուրդների մոտ, ապա Արևմտյան Հայաստանում հայ ազատագրական պայքարը կառաջնորդեին իշխանական տոհմերը, այլ ոչ թե հեղափոխական խմբավորումները: Իսկ դրանց տարբերությունը շատ մեծ էր:

Եթե Արևմտյան Հայաստանում իշխանական տոհմերի ներկայացուցիչները պահպանված լինեին, 

ապա ժողովրդի մտածողությունը  չէր լինի կղերական-պահպանողական: Բացի այդ, հայկական իշխանական տոհմերի առաջնորդությունը ազգային-ազատագրական պայքարում լեգիտիմ կընկալվեր թե՛ Եվրոպայի, թե՛ թագավորական Ռուսաստանի կողմից: Մինչդեռ, 19-րդ դարի վերջում, հեղափոխականների առաջնորդումը ազատագրական պայքարում՝ Արևմտյան Հայաստանում լեգիտիմ բնույթ չէր կրում ոչ միայն օսմանցիների, այլ նաև թագավորական Ռուսաստանի համար, Եվրոպայի մեծ մասի համար:

Հայ հեղափոխականները նպատակ ունեին ոչ միայն ազատագրել Արևմտյան Հայաստանը,  այլ նաև հաստատել հանրապետական կարգեր: 

Իսկ հանրապետական կարգերի մահացու թշնամիներն էին ոչ միայն օսմանցիները, այլ նաև Ռուսաստանի այն ժամանակվա իշխանությունները, Եվրոպայի մեծ մասը:

Բովանդակ Եվրոպայում կարելի է ասել, որ միայն անգլիացիներն էին, որ հետևողական պաշտպանում էին 19-րդ դարավերջում տեղի ունեցող հայկական ազատագրական պայքարն Արևմտյան Հայաստանում: Իսկ հայկական ազատագրական պայքարը Արևմտյան Հայաստանում ստիպված էին գլխավորել հայ հեղափոխականները` իշխանական տոհմերի բացակայության պատճառով:

Այսպիսով.

1.19-րդ դարի վերջում Օսմանյան կայսրությունում հայ հեղափոխականների կողմից գլխավորած պայքարը իրական աջակցություն չուներ ո՛չ Ռուսաստանից, ո՛չ էլ Եվրոպայի մեծ մասից: Վերջիններս թշնամաբար տրամադրված լինելով հայ հեղափոխականների նկատմամբ, միաժամանակ փորձում էին օգուտներ քաղել այդ պայքարից:

2.Հայ հեղափոխականների արժեհամակարգը խորթ էր արևմտահայության մեծամասնության համար՝ երկու պատճառով: Նախ՝ հայերը, Արևմտյան Հայաստանում մի քանի դար ապրելով պետականության բացակայության պայմաններում՝ ձեռք էին բերել հնազանդ ապրելու ավանդույթը և պայքարի գաղափարը, եթե մինչև վերջ անկեղծ լինենք, այդպես էլ խորթ մնաց հայ գյուղացու համար: Երկրորդ պատճառն այն էր, որ աշխարհից կտրված հայ գյուղացին կորցրել էր իր մեջ հայ թագավորների, իշխանների միապետական արժեքները, էլ ուր մնաց, թե հայ գյուղացին հասկանար հայ հեղափոխականների հանրապետական կարգերի հաստատման արժեքները։ Արժեքներ, որոնք նույնիսկ գերիշխող չէին ո՛չ Ռուսաստանում, ո՛չ էլ Եվրոպայի մեծ մասում:

19-րդ դարի վերջում հայ մտավորականները` Միքայել Նալբանդյանը, Ռաֆայել Պատկանյանը, Միսաք Մեծարենցը, Սիամանթոն, Դանիել Վարուժանը, Րաֆֆին և շատ ու շատ մեր ժողովրդի այլ արժանի գործիչներ՝ նպատակ էին դրել փոխել հայերի կղերա-պահպանողական մտածողությունը, հայ մարդու մեջ արթնացնել մարդկային արժանապատվություն, հայրենիքի հանդեպ սիրո արժեքներ, որոնք հնազանդ հային կդարձնեին պայքարող հայ: Սակայն այս տիտանական գործը հնարավոր չէր իրականացնել կարճ ժամանակահատվածում: Փաստացի օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ մի շարք պատճառներով՝  հայերն, ըստ էության, 19-րդ դարի վերջում, 20-րդ դարի սկզբում մնացել էին մեն մենակ ֆաշիստական մեքենայի առաջ և, ցավոք, 15 թվականը ծրագրված էր անկախ մեր կամքից:

Երվանդ Բոզոյան

zham.am