Չնայած անցյալ անգամ սկսեցի շարունակելի մի նյութ գրել, եւ այսօր էլ պատրաստվում էի դրա երկրորդ մասը տալ, սակայն վերջին օրերին բոլորին հուզող իրադարձությունները ստիպում են ինձ ժամանակավորապես շեղվել նախնական մտահղացումից: «Նախաձեռառնողական» քաղաքականության հետ կապված զարգացումների առումով, թերեւս դժվար է որեւէ նոր բան ավելացնել, քանի որ գրեթե ամեն ինչ արդեն ասվել է: Այնուամենայնիվ մի նրբերանգի մասին կուզենայի խոսել: Այն կարող է շատերին երկրորդական թվալ, բայց իմ կարծիքով այն կարեւոր է:

            Ի վերջո «նախաձեռնողական» արտաքին քաղաքականությունը վտանգավոր է նաեւ նրանով, որ համակարգային քաոսի տպավորություն է թողնում: Այն չի բխում Սերժ Սարգսյանի ու նրան այսօր աջակցող քաղաքական ուժերի նախընտրական ծրագրերի եւ խոստումների ո՛չ ընդհանուր հայեցակարգից, ո՛չ էլ որեւէ կոնկրետ կետերից: Այն որեւէ կերպ չի բխում նաեւ նախընտրական քարոզարշավից: Ճիշտ հակառակը' ողջ քարոզարշավը կառուցված էր հիմնական հակառակորդին «թուրքասիրության» մեջ մեղադրելու վրա, որին հակադրվում էր «ազգային» (իմա՝ «հայդատական») Սերժ, ճակատագրի հեգնանքով՝ Ազատիչը:  

Իհարկե, զուտ ձեւական մոտեցման դեպքում, կարելի է ասել, որ նախընտրական ծրագրերում կային հարեւանների հետ հարաբերությունների բարելավման խոստումներ, բայց բոլորն էլ հասկանում են, որ դա միանգամայն այլ բան է: Ստացվում է, որ Սարգսյանը պարզապես խաբել է իր ընտրողներին: Ընդ որում, խոսքը նախընտրական խոստումների սովորական խախտումների մասին չէ, որոնք անպակաս են պատմության մեջ՝ սկսած դեռ հին հռոմեական ընտրություններից: Կեղծիքը պակաս «գլոբալ» չէ քան բուն ընտրակեղծիքների, եւ ըստ էության դրանց տրամաբանական շարունակությունն, ու ինչ որ իմաստով գագաթնակետն է, քանի որ վերաբերում է քաղաքական ողջ ռազմավարությանը, այլ ոչ միայն կոնկրետ դետալների: Այս առումով նույնիսկ Հայաստանի համար սա կարող է աննախադեպ համարվել: Մեկը կարող է ընտրություններին որպես թեկնածու մասնակցել, ասելով, օրինակ, թե ինքը սոցիալիստ է, եւ ընտրվելու դեպքում բարձրացնելու է ունեվոր խավից գանձվող հարկերը այսքան տոկոսով, իսկ հետո, իշխանության գալով, հարկերը բարձրացնի, ենթադրենք, ոչ թե իր խոստացած, այլ ավելի փոքր չափով: Սա սովորական դեպք է, որը պատահում է աշխարհում ամենուրեք եւ, կարելի է ասել, ամեն օր: Բայց եթե մեկը գնում է ընտրությունների որպես սոցիալիստ, իսկ իշխանության գալով սկսում է իրականացնել ծայրահեղ ազատական տնտեսական քաղաքականության, սա լրիվ այլ դեպք է, եւ սա այսօր մեր դեպքն է:

            Մնում է ենթադրել, որ կա՛մ ոչընտիրի արտաքին քաղաքականությունը որեւէ ռազմավարական եւ գաղափարական հիմնավորում չունի՝ զուտ իմպրովիզ է, կա՛մ նման հիմնավորում կա, բայց հասարակությունից թաքցվում է: Երկու դեպքում էլ դա ավելի քան վտանգավոր է: Առաջին դեպքում վտանգ կա, որ Հայաստանի քաղաքական համակարգը կարող է վերջնականապես վերածվել անկանխատեսելի քաոսի, որի հորձանուտում՝ պետություն կոչվածը կարող է ուղղակի վերանալ: Երկրորդ դեպքում ստացվում է, որ հանրապետությունում իշխանությունը զավթել է էզոթերիկ ուսմունքի կրող ինչ որ աղանդ: Գուցե՞, կարելի է ենթադրել, որ եթե «նախաձեռառնողականությունը» այնումենայնիվ ինչ որ պլանի մի մաս է, ապա դրա գաղափարական հիմնավորումները պետք է փնտրել Տիգրան Սարգսյանի հոդվածների եւ ելույթների մեջ: Մանավանդ որ «նախաձեռնողականությունը», այսինքն' հեղափոխականությունը արտաքին քաղաքականության մեջ կարող է լավ համահարաբերակցվել ներքին «հեղափոխականության» հետ: Հենց Տիգրան Սարգսյանն էլ, ի դեպ, այսօր փորձում էր հարցը տեղափոխել գաղափարական դաշտ՝ «Շատ լավ հասկանում եմ, որ խոսքը գնում է ոչ թե նրա  մասին, թե ինչպիսին են այդ բանակցությունների սկզբունքային կետերը, այլ խոսքը նրա մասին է, որ հայ-թուրքական հարաբերությունների մեր պատկերացումները տարբեր են։ Մենք գիտակցում ենք, որ կան քաղաքական ուժեր, որոնք կողմ չեն, որպեսզի մենք Թուրքիայի հետ առանց նախապայմանների դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատենք և բացենք սահմանները»: Հարցն այսպես դնել, իմ կարծիքով, նշանակում է կոնկրետ քաղաքական խնդիրները տեղափոխել՝ «հայդատական»-«հակահայդատական» իրենց ոճով՝ աղանդավորական գաղափարական վեճերի դաշտ: Ի հեճուկս Սարգսյանի, «խոսքը գնում է», կամ գոնե պետք է գնա հենց բանակցությունների սկզբունքային կետերի, այլ ոչ թե հայ-թուրքական հարաբերությունների մասին ընդհանրապես: Հայ-թուրքական հարաբերություններ ընդհանրապես կան միայն վերացական տեսական դաշտում, բայց ոչ քաղաքականության մեջ:

            Սակայն եթե, այնուամենայնիվ, հարցն ընդհանրացնենք, ապա, այս ամբողջ պատմության հետ կապված ընդհանրացման մի կետ կարող է լինել: Հայ-թուրքական հարաբերությունների պես խնդիրը կարող է լուծելու փորձ ստանձնել հայաստանյան միայն այնպիսի իշխանությունը, որը վայելում է հասարակության մեծամասնության անվերապահ վստահությունը: Հակառակ պարագայում, հարցի նույնիսկ լավագույն լուծումը՝ բերում է անկանխատեսելի հետեւանքների: Այս պարզագույն ճշմարտությունն էր, որ չհասկացան մեր պրոֆեսիոնալ հայրենասերները, որոնք, Վահան Հոնհաննիսյանի նման տարանջատում են «ազգային հարցերը», ասենք, կեղծված ընտրությունների հարցից՝ վերջինը, փաստորեն, ստորադաս համարելով առաջինին: Չկան այդպիսի առանձին «ազգային» հարցեր: Բոլոր հարցերը, որոնք վերաբերում են մեր պետությանը՝ ազգային են, լինի դա արտաքին, թե ներքին քաղաքականությունը, տնտեսությունը եւ այլն: Ոիղիղ կապ կա կեղծված ընտրությունների եւ հասունացող Կարսի նոր պայմանագրի միջեւ: Ընդ որում, ուղիղ կապ մի քանի գծերով միանգամից: Նախ՝ իրական ընտրողների ձայներից կախված թեկնածուն, որքան էլ խախտի իր կոնկրետ նախընտրական խոստումները, միայն ծայրահեղ պայմաններում կարող է իրականացնել իր խոստացածին ճիշտ հակառակ քաղաքական ռամավարություն, եւ միայն ոչընտիր կառավարությունը կարող է վարել անկանխատեսելի աղանդավորական քաղաքականություն: Երկրորդ՝ կառավարությանը, որը ողջ աշխարհին ապացուցել է, որ կարող է ցանկացած գնով մնալ իշխանության մոտ՝ ի հեճուկս հասարակական բողոքի, չի կարող այդ նույն աշխարհին ասել, թե չի կարող գնալ զիջումների, որովհետեւ իր հասարակությունը դեմ է դրան: Երրորդ՝ ներքին հենարան չունեցող կառավարությունը չի կարող ուժեղ դիրքեր ունենալ արտաքին աշխարհում՝ դրսում Սերժը նույն նվաստացած վիճակում է, որում նա իր ոստիկանների միջոցով դնում է ինձ, երբ ինձ հրելով ստիպում են անցնել փողոցը Հյուսիսային պողոտայի մոտ: Այդ պահին Սերժն ու ես նույնանում ենք, եւ նա զգում է այն ինչ ես եմ զգում, քանի որ ներկայացնում է նվաստացված ու ճնշված մի հասարակություն, որի մի մասնիկն էլ ինքն է: Չորրորդ՝ ճնշելով սեփական հասարակության դիմադրողականության ոգու կրող հատվածը, որեւէ կառավարություն կոտրում է այն նույն մարդկանց, ովքեր երկրի համար արտաքին վտանգի պահին սովորաբար ոտքի են կանգնում: Միթե, որբեւիցէ մեկը հույս ունի, որ իր տանը շառից հեռու թաքնվող քաղքենին է պաշտպանելու Հայրենիքը: Մինչեւ այս մտքերը հասու չեն, ռուսական ռեակցոին գաղափարախոսության ազդեցության տակ գտնվող մեր «ազգայնականներին»՝ նոր Կարսի պայմանագրի ուրվականը շարունակում է շրջել Հայաստանում: Ազատականությունն ու ազգայնականությունը վերջապես պետք է իրար ձեռք մեկնեն, քանի որ Հայաստանի պայմաններում մեկն անլիարժեք է առանց մյուսի:

Հրանտ Տեր-Աբրահամյան