Հայաստանի վարկանիշը միջազգային ներդրողների շրջանում շարունակում է իր հետեւողական անկումը, ինչի հարցում նպատակաուղղված ջանքեր են գործադրել ՀՀ գործող իշխանությունները: Այսօր արդեն մի շարք խոշոր ընկերություններ հայցեր են ներկայացրել միջազգային արբիտրաժային դատարան՝ ընդդեմ ՀՀ կառավարության, գրել է «Փաստինֆո»-ն։

Դրանց թվում են՝ «Սանիթեք Ինթերնեյշնլ Գրուպ» ընկերությունը, «Լիդիան Ինթերնեյշնլ Էլ Թի Դի» ընկերության բաժնետերերից «Ամուլսար ինվեսթոր վենչըր» ՍՊԸ-ն, ԶՊՄԿ-ի 12.5֊%-ի բաժնետեր հանդիսացող Walnort Finance Limited LLC շվեյցարական ընկերությունը։

Նշված ընկերությունների ոլորտային հետաքրքրությունները տարբեր են՝ աղբահանության մշակումից մինչեւ ոսկու եւ մոլիբդենի, պղնձի արդյունահանում, սակայն բոլորն էլ վիճարկում են Նիկոլ Փաշինյանի իշխանության գալուց հետո ՀՀ կառավարության գործողությունների իրավաչափությունը կամ հանցավոր անգործությունը, որոնց հետեւանքով միջազգային ներդրողները խոշոր վնասներ են կրել, սակայն չինովնիկների «դուխով» անկոմպետենտության համար վճարելու ենք մենք՝ քաղաքացիներս:

«Սանիթեք»-ն՝ ընդդեմ ՀՀ կառավարության

ՀՀ կառավարության դեմ ներդրումային հայց ներկայացնելու մտադրության մասին նշված ընկերություններից առաջինը հայտարարեց «Սանիթեք Ինթերնեյշնլ Գրուպ» ընկերությունը։

2021 թվականի մարտի 29-ին պաշտոնապես հայտարարվեց, որ «Սանիթեք» ընկերությունն ու վերջինիս բոլոր բաժնետերերը, ովքեր հանդիսանում են օտարերկրյա ներդրողներ, ավարտել են Հայաստանի Հանրապետության դեմ ուղղված իրենց՝ միջազգային արբիտրաժային դատարան հայցի ներկայացման հաջորդ փուլը: «Օտարերկրյա ներդրողներն արդեն իսկ ներկայացրել են իրենց հայցը միջազգային արբիտրաժային դատարան՝ համաձայն «Հայաստանի Հանրապետության կառավարության և Լիբանանի Հանրապետության կառավարության միջև ներդրումների խրախուսման և փոխադարձաբար պաշտպանության մասին» համաձայնագրի 9-րդ հոդվածի («Լիբանան-Հայաստան ներդրումների պաշտպանության համաձայնագիր»), «Հայաստանի Հանրապետության կառավարության և Կանադայի կառավարության միջև ներդրումների խրախուսման և պաշտպանության մասին» համաձայնագրի 13-րդ հոդվածի («Կանադա-Հայաստան ներդրումների պաշտպանության համաձայնագիր») և «Պետությունների և այլ պետությունների քաղաքացիների միջև ներդրումային վեճերի լուծման մասին» կոնվենցիայի 36-րդ հոդվածի»,-նշվում է 2021 թվականի մարտի 29-ին ընկերության տարածած հաղորդագրության մեջ, որի հետ պայմանագիրը խզելու մասին Երեւանի քաղաքապետարանը հայտարարել էր 2019 թվականի հոկտեմբերին։

Ներդրումային արբիտրաժային հայցը ներկայացվել է Համաշխարհային բանկի խմբի մաս կազմող Ներդրումային վեճերի լուծման միջազգային կենտրոն (International Centre for Settlement of Investment Disputes, ICSID), որը գտնվում է Վաշինգտոնում: 2021 թվականի ապրիլի 6-ին հայցը գրանցվել է, իսկ նույն տարվա սեպտեմբերի 27-ին՝ սկսվել են լսումները։

Ընկերությունը պնդում է, որ վեճը բխում է Հայաստանի Հանրապետության կառավարության խտրական և բռնագրավվող (էքսպրոպրիացիա) գործողություններից, մասնավորապես՝ Երևանի քաղաքապետարանը չի կատարել պայմանագրով նախատեսված իր պարտավորությունները և, ի վերջո, մինչ կոնցեսիոն պայմանագրերի ժամկետը լրանալը հեռացրել է «Սանիթեք»-ին՝ փոխարինելով պետական աղբահանության ընկերությամբ: «Այս մոտեցումն ուներ քաղաքական դրդապատճառ, որի նպատակն էր «Սանիթեք»-ին դարձնել քավության նոխազ՝ քաղաքական առավելություն ստանալու համար՝ քաղաքապետարանին մեղադրելով աղբահանության ոլորտի ղեկավարման և «Սանիթեք»-ի նկատմամբ վերահսկողության ռազմավարական բացթողումների մեջ»,- պնդում են միջազգային ներդրողները՝ նշելով, որ պետական աղբահանություն իրականացնող ընկերությունը գործունեություն է ծավալում շատ ավելի բարենպաստ պայմաններով, քան այն պայմանները, որոնք տրամադրվել էին «Սանիթեք»-ին. ինչը ևս մեկ անգամ ցույց է տալիս, որ Հայաստանի կառավարության վերաբերմունքը օտարերկրյա ներդրողների հանդեպ կամայական է և խտրական:

Արբիտրաժային գործընթացն արդեն մոտենում է ավարտին։ Վերջին լսումները կայացել են 2023թ-֊ի դեկտեմբերին։ «Սանիթեք»-ը միջազգային ատյանում փաստեր է ներկայացրել, որ Հայաստանի Հանրապետության պատկան մարմինների գործողությունների հետեւանքով ընկերությունը խոշոր վնասներ է կրել եւ տարբեր փորձագետների գնահատմամբ՝ խոսքը կարող է գնալ շուրջ 40 մլն դոլարի փոխհատուցման մասին։ ՀՀ կառավարությունը ներգրավել է փաստաբաններ, որոնց, ըստ մեր աղբյուրների, արդեն իսկ վճարվել է 900.000 ԱՄՆ դոլար, սակայն պաշտոնական Երեւանի դիրքերը բավական թույլ են գնահատվում ու մեծ է «Սանիթեք»-ի հաջողության հավանականությունը։ Որոշման հրապարակումն սպասվում է այս տարի։ Իհարկե կառավարությոնը կարող է բողոքարկել պարտությունը «Բողոքարկման կոմիտե» կոչվող ատյանում, բայց դրա արդյունավետությունը հասնում է զրոյի։ Փաստացի ունենք մի իրավիճակ, որը շատ նման է Լիդիանի և Զանգեզուրի հետ կապված գործընթացներին, երբ ինչ-որ մարդիկ Հայաստանում ավելացրին իրենց ունեցվածքը մի քանի միլիոն դոլարով, իսկ դրա դիմաց դատական վեճերի արդյունքում հարկատուների գրպանից գնալու է մի քանի տասնյակ միլիոն դոլար։

«Ամուլսար ինվեսթոր վենչըր»-ն՝ ընդդեմ ՀՀ կառավարության

Միջնորդ դատարանի մշտական պալատը (PCA) հունվարի վերջին հայկական կողմին տեղեկացրել է ընդդեմ ՀՀ կառավարության «Ամուլսար ինվեսթոր վենչըր» ՍՊԸ-ի կողմից ներկայացված հայցի մասին։ Այն մուտքագրվել է 2023 թվականին եւ, ըստ էության, գտնվում է նախապատրաստական փուլում։ Այս ընկերությունը վիճարկում է ՀՀ կառավարության գործողությունները, ավելի ճիշտ՝ նաեւ անգործությունը, որ չի կատարել իր պոզիտիվ պարտականությունը ու չի կանխել «Լիդիան Ինթերնեյշնլ Էլ Թի Դի»-ի (Lydian International LTD ) աշխատանքների խոչընդոտմանն ուղղված քայլերը։

«Լիդիան Ինթերնեյշնլ Էլ Թի Դի»-ն մինչև 2020թ. հուլիս ամիսը հանդիսացել է Լիդիան ընկերությունների խմբի մայր ընկերությունը և տիրապետել «Լիդիան Արմենիա» ՓԲԸ-ի 100 տոկոս բաժնետոմսերին։ Սակայն 2020 թվականի հուլիս ամսին զրկվել է Ընկերության բոլոր բաժնետոմսերից։

Ինչպես հայտնի է, հենց այս ընկերությունն էր ձեռք է բերել և ներկայումս էլ ունի Վայոց Ձորի մարզի Ամուլսարի ոսկեբեր քվարցիտների հանքավայրում օգտակար հանածոյի արդյունահանման թույլտվությունը (ընդերքօգտագործման իրավունքը)։ Ավելին՝ արդյունահանումն ապահովելու համար կատարել է մի քանի հարյուր միլիոն ԱՄՆ դոլարի ներդրում՝ ձեռնարկելով հանքի շահագործմանն ուղղված իրենից կախված բոլոր
գործողությունները։

Նիկոլ Փաշինյանի իշխանության գալուց հետո՝ 2018 թվականի հունիսից, Ամուլսարի ոսկեբեր քվարցիտների հանքավայրի ճանապարհները փակվել են ակտիվիստների կողմից՝ զրկելով Ընկերությանը հանքը շահագործելու բոլոր հնարավորություններից։ Իսկ նույն տարվա հուլիսին ՀՀ ՔԿ-ն հայտարարեց, որ քրեական գործ է հարուցել ՀՀ բնապահպանության նախարարության պաշտոնատար անձանց կողմից շրջակա միջավայրի աղտոտման մասին տեղեկություններն, իբր, դիտավորությամբ թաքցնելու առերևույթ դեպքի առթիվ, իսկ 2021 թվականին հայտարարվեց հարուցված քրեական գործը կարճելու մասին։ Ասել է թե՝ 3 տարի շարունակվեց մտացածին հիմքերով հարուցված քրեական գործի քննությունը, որին զուգահեռ Ոստիկանությունն անտեսեց Ամուլսարի ոսկեբեր քվարցիտների հանքավայր տանող ճանապարհների փակումը վերացնելու և ընկերության կողմից ճանապարհների
անխոչընդոտ օգտագործումն ապահովելու պահանջները։

Ընկերությունը 2018 թվականի հունիս ամսից սկսած առ այսօր զրկված է այդ հանքավայրում ընդերքօգտագործման իր իրավունքն իրականացնելու հնարավորությունից։ Միջնորդ դատարանի մշտական պալատում այսօր վիճարկվում են հենց կառավարության գործողությունները, որոնց հետեւանքով, ըստ ներդրողի, կրել է զգալի վնասներ։

Ամուլսարի ոսկեբեր քվարցիտների հանքավայրի շահագործման անհնարինության հետևանքով Lydian International LTD (Լիդիան Ինթերնեյշնլ Էլ Թի Դի) ընկերությունն սնանկացել է և 2020 թվականի սեպտեմբեր ամսին Ջերսիի դատարանի որոշմամբ սկսվել է լուծարման գործընթացը, որի արդյունքում ընկերությունը լուծարվել է։

Այս ամենի արդյունքում Հայաստանի պատմության մեջ միջազգային բորսայում ցուցակված առաջին բիզնեսի բաժնետերերը (Հայաստանի և տարբեր երկրների ֆիզիկական և իրավաբանական անձինք), որոնք ներդրել էին դրել շուրջ 150 միլիոն ԱՄՆ դոլար, զրկվել են իրենց բաժնետոմսերից, ժողովրդական լեզվով ասած, «գցվել են»։ Իսկ ՀՀ կառավարությունը դրա արդյունքում դարձել է Ընկերության 12,5% բաժնետեր, ինչի մասին հայտարարվեց 2024 թվականի հունվարին։ Միաժամանակ կառավարության նիստում նշվեց, թե թույլատրվել է շահագործումը։

Համացանցում առկա են Փաշինյանի հայտարարությունների դրվագները, երբ վերջինս հեգնանքով հայտարարում է, որ նախկինում հանքի շահագործումը հնարավոր չէր, իսկ հիմա արդեն հնարավոր է։ Վարչապետը չի դադարում նաև հպարտորեն հայտարարել, որ ոչ թե իրենք են խլում հանքարդյունահանող ձեռնարկությունների փայերը, այլ դրանց տերերը դրանք վերադարձնում են ժողովրդին՝ ի դեմս կառավարության։ Հարց է առաջանում, թե արդյոք տվյալ բիզնեսի մեջ ահռելի գումարներ ներդրած և դրանք կորցրած բաժնետերերի համար որևէ նշանակություն ունի, թե իրենց ներդրած գումարը հօդս ցնդելու արդյունքում, դրանք ում կանցնան։ Այն բանից հետո, երբ ՀՀ կառավարությունը նվեր ստացավ Ընկերության բաժնետոմսերը, բոլորի մոտ հիմնավոր կասկածներ առաջացան այն կապակցությամբ, որ Կանադական բորսայից ընկերության ապացուցակավորման, լուծարման և բաժնետերերին գույքազրկելու ամբողջ նպատակը Հայաստանում դրա դիմաց բաժնեմաս ստանալն էր և այդ կասկածը թվում է չափազանց իրական։
Այս ամենը հաշվի առնելով, տարբեր փորձագետների գնահատմամբ, չափազանց մեծ է Կառավարության դեմ ներկայացված թե՛ ներպետական, թե՛ միջազգային հայցերի բավարարման հավանականությունը։

«Ուոլնորթ ֆայնենս լիմիթիդ Էլ Էլ Սի» -ն՝ ընդդեմ ՀՀ կառավարության

Երրորդ խոշոր ընկերությունը, որի առնչությամբ ընդդեմ ՀՀ կառավարության միջազգային ատյաններում հայց է ներկայացվելու, ԶՊՄԿ-ն է։

Այս դեպքում Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատի բաժնետերերից մեկը՝ 12.5%-ի բաժնետեր հանդիսացող «Ուոլնորթ ֆայնենս լիմիթիդ Էլ Էլ Սի»-ն (Walnort Finance Limited LLC) բարձրացրել է իրավունքների պարբերաբար խախտման հարցը։

2021թ. սեպտեմբերի 30-ին հայտնի դարձավ, որ ԶՊՄԿ-ն ունի նոր բաժնետեր՝ ի դեմս կրեմլամերձ ռուս միլիարդատեր Ռոման Տրոցենկոյի։ Պարզվեց, որ վերջինիս ընկերությունը՝ «Արդյունաբերական ընկերություն» բաժնետիրական ընկերությունը, ձեռք է բերել Հայաստանի թիվ մեկ հարկատուի՝ Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատի (ԶՊՄԿ) բաժնետոմսերի 60%-ը ու շտապել ընդհանուր կապիտալի 15%-ը նվիրել ՀՀ կառավարությանը։ Պատճառն ու պայմաններն առ այսօր հայտնի չեն, համենայն դեպս, պաշտոնապես որեւէ պարզաբանում չի տրվել, թե ՀՀ-ի թիվ մեկ հարկատուի նոր սեփականատերն ինչու է բաժնետոմսեր նվիրել Փաշինյանի կառավարությանը։

ԶՊՄԿ-ի բաժնետոմսերի 12.5 տոկոսի սեփականատերը նախկինում «Զանգեզուր Մայնինգ» ընկերությունն էր, որը 2021 թվականի օգոստոսին հայցադիմում էր ներկայացրել դատարան՝ ԶՊՄԿ-ի բաժնետոմսերը ձեռքբերելու նախապատվությունն իրեն տալու մասին։ Այսինքն՝ եթե բաժնետերերից որեւէ մեկը որոշի վաճառքի հանել իր բաժնեմասը, ապա պետք է հարգվեն դրանք առաջնային ձեռք բերելու իր իրավունքը։ Թերեւս 2021 թվականի արտահերթ խորհրդարանական ընտրությունների նախընտրական քարոզչության ժամանակ Փաշինյանի հայտարարություններն էին բաժնետիրոջ մոտ ողջամիտ եվ հիմնավոր կասկած առաջացրել, որ կառավարությունը փորձելու է միջամտել, ինչը հետագայում իրականություն դարձավ։

«Զանգեզուր Մայնինգ»-ի 2021թ. օգոստոսի 2-ին ներկայացված հայցադիմումը դատարանը ոչ միայն վարույթ է ընդունել, այլ նաեւ կիրառել էր հայցի ապահովման միջոց՝ արգելանքի տակ դնելով Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատի ընդհանուր բաժնետոմսերի 75%-ի վրա։ Սակայն սեպտեմբերի 30-ին Սյունիքի մարզի ընդհանուր իրավասության դատարանը մի քանի ժամում նիստ հրավիրեց, ինչից ժամեր անց՝ աշխատանքային ժամի ավարտից հետո, հայտնի դարձավ, որ բաժնետոմսերն ունեն նոր սեփականատեր՝ ի դեմս Ռոման Տրոցենկոյին պատկանող «Գեոպրոմայնինգ» ՍՊԸ դուստր ընկերության՝ «Արդյունաբերական ընկերություն» ԲԸ-ի։ Իսկ վերջինս էլ արդեն ուշ գիշերով 15 %-ը նվիրաբերեց ՀՀ կառավարությանը։ Նկատենք, որ գործարքները ձեւակերպվել են գիշերով, ինչը եւ դարձավ այն հիմքերից մեկը, որ սույն գործարքը որակվեց կասկածելի ու քաղաքական կոռուպցիայի արդյունք։

Արձանագրենք նաեւ, որ գործարքը ձեւակերպելու պահին բաժնետոմսերն արգելանքից հանելու մասին դատարանի որոշումը դեռ պաշտոնապես չէր հրապարակվել։ Ճիշտ է, հետագայում վերաքննիչ դատարանը, առաջին ատյանի դատարանի նշված որոշումը անօրինական համարեց ու բեկանեց, բայց գործարքն արդեն ձեւակերպված էր։

ԶՊՄԿ-ի 12.5%-ի ներկայիս բաժնետերը Walnort Finance Limited LLC շվեյցարական ընկերությունն է, որը 2023 թվականի հոկտեմբեր 17-ին ծանուցել է ՀՀ կառավարությանը ընդդեմ Հայաստանի միջազգային արբիտրաժ դիմելու որոշման մասին։ Փորձագետների գնահատմամբ՝ շատ մեծ է հավանականությունը, որ այս գործով Հայաստանը եւս կպարտվի Walnort Finance Limited LLC ընկերությանը, ինչը կառաջացնի բյուջեից մի քանի հարյուր միլիոն դոլարի վճարման պարտավորություն։

Վերը թվարկած դեպքերը թեեւ տարբեր, բայց նաեւ նույնական են՝ խախտվել են տնտեսվարողի իրավունքները, ոչ իրավաչափ գործողությունների արդյունքում ներդրողը զրկվել է սեփականությունից, ժողովրդական լեզվով ասած, պետական ռեկետի դրսեւորման արդյունքում Փաշինյանի կառավարությունը դարձել է բաժնետեր։ Թե ինչ մենեջեր է կառավարությունը՝ ի ցույց դրվեց ԱՆԻՖ-ի հետ կապված սկանդալում։ Ինչպես արդեն հայտնել ենք՝ պետական վերահսկողական ծառայությունը բացահայտել է, որ այստեղ պետական միջոցները ոչ արդյունավետ են օգտագործվել, մսխվել են, որի հիման վրա քրեական վարույթ է նախաձեռնվել։

Նշված երեք գործերով պարտվելու դեպքում խոսքը գնալու է միլիոնավոր դոլարների փոխհատուցման մասին։ Ստացվում է՝ քաղաքացին վճարում է, որ պաշտոնյաները պարգեւավճարներ ստանան՝ մարդկանց գցելու, խաբելու, սնանկացնելու, բիզնես խլելու համար։ Հիմա կասեք՝ կառավարությունը բաժնետեր է դարձել խոշոր ընկերություններում ու շահույթ է ստանալու։ Շահույթ ստանում են, բայց ոչ՝ պետբյուջեն։ Համենայն դեպս՝ առ այս պահը կոռուպցիոն կասկածելի գործարքների արդյունքում ձեռք բերված բաժնետոմսերից եկամուտ չի ստացվել, շահույթ չի վերաբաշխվել։ Փոխարենը՝ իշխանամերձ շրջանակները շատ եկամտաբեր այդ ընկերություններում դարձել են մատակարար-գործընկերներ, յուղոտ պաշտոններ ձեռք բերել, որի համար միլիոնավոր դոլարների տույժն ու տուգանքը կրկին վճարելու է ՀՀ քաղաքացին։