Թարգմանչաց տոնը Հայ առաքելական եկեղեցու տոնացույցում է։ Այս հանգամանքը տպավորություն է ստեղծում, թե հայ իրականության մեջ թարգմանության արվեստը սկիզբ է առնում քրիստոնեության ընդունումից հետո և պայմանավորված է Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի արտասահմանյան շրջագայությունից հետո Հայաստանում հայտնված նշանագրերով։

Հայագիտության մեջ գերակշռող տեսակերտը, թե 405թ. առաջ հայոց լեզուն երբևէ գրավոր չի եղել, այժմ արդեն դեմ է առնում մի անանցանելի պատի, որից այն կողմ թափանցում են միայն չհիմնավորված պնդումներ։ Իսկ գիտական կեղծարարությունից զերծ ուսումնասիրություններն ու փաստարկումները վկայում են՝ գիր, ուրեմն՝ նաև գրականություն, իսկ սա նշանակում է՝ նաև թարգմանական արվեստ, նախաքրիստոնեական Հայաստանում առկա է եղել։

Դեռևս խորհրդային տարիների հայ գրականության դասագրքերում մի աղոտ ակնարկ կար այն մասին, թե հնարավոր է՝ հեթանոսական մեհյաններում մեհենական գրականություն է ստեղծվել, որը ոչնչացվել է քրիստոնեություն ընդունելու ժամանակ, երբ ավերվել են բոլոր հեթանոսական տաճարները։ Այս մշուշոտ ենթադրությունը հետագա կրթության ընթացքում լիովին տեղը զիջում էր համոզմունքին, թե  մինչև հինգերորդ դարը հայերն օգտվել են միայն ուրիշների ստեղծած գրերից, և գրավոր հաղորդակցությունն էլ եղել է այդ գրերին համապատասխան օտար լեզուներով։

Ցավոք, նման մտայնությունը հայագիտության մեջ խոր արմատներ ունի։ Օրինակ, ժամանակին մեզ է փոխանցվում մի խոր «ճշմարտություն»՝ եթե որևէ բառ հայերենում ու պարսկերենում ընդհանուր էր, անպայման եզրակացնությունը մեկն էր՝ հայերենը փոխ է առել պարսկերենից, եթե, իհարկե, պատահաբար չի պահպանել հնդեվրոպական նախալեզվից ժառանգածը։ Նման կերպ պարզվում էր, իբր հայերենը մի անտակ պարկ է, որի մեջ իրենց բառապաշարն են լցրել մեզ հետ առնչվող բոլոր լեզուները, իսկ մենք ուրիշներին տալու գրեթե ոչինչ չենք ունեցել:

ԵՊՀ անտիկ գրականության մեր դասախոսը` Լևոն Ներսիսյանը, ասում էր` հին հունական մշակույթն ու հինգերորդ դարի հայ գրականությունը նույն տեսակի հրաշքներ էին։ Այսօրվա գիտությունը այդ երկու «հրաշքն» էլ բացատրելի է համարում: Մասնավորապես, քայլ առ քայլ հայտնաբերվում են անհերքելի փաստեր, որոնց համաձայն՝ շատ հազարամյակներ առաջ  մարդկային քաղաքակրթությունը շատ ավելի զարգացած է եղել, քան այսօր հնարավոր է երևակայել իսկ։ Մի կողմ թողնելով հունական մշակույթի խնդիրը, նշենք` հինգերորդ դարում` մեր գրականության ոսկեդարում, առաջին ծավալուն գործը, որ հայերեն թարգմանվեց, Աստվածաշունչն էր: Ու հենց այս առաջին թարգմանությունն էլ արժանացավ «թագուհի թարգմանչաց» բնորոշումին: Մյուս «հրաշքը», անկասկած, իբրև թե նոր միայն գրավոր դարձած լեզվով միանգամից գրականության ոսկեդարի հաստատումն էր, այն դեպքում, երբ դրանից հետո արդեն տասնվեց դար հայ գրականության ընթացքը չի ընդհատվել:

Վերջերս ծանոթացա հայագետ Արտակ Մովսիսյանի մեկնաբանությունը. մջազգային փորձը հաստատում է` երբ գիր չունեցող, իսկ դա նշանակում է՝ գրական մշակման չենթարկված, բարբառի վիճակում գտնվող որևէ լեզու նոր-նոր գրի է առնվում, շուրջ 7000 բառից կազմված բառապաշար է ունենում, մինչև, իհարկե, այսուայնտեղից փոխ է առնում ու լրացնում գաղափարների, երևույթների, առարկաների պակասող անունները: Մինչդեռ հինգերեդ դարի հայերենում միանգամից շուրջ 60 000 հայերեն բառ կա: Արդյոք սա՞ էլ է հրաշք, թե՞ պարզապես նշանակում է, որ նախաքրիստոնեական Հայաստանում հայերենը գրավոր լեզու է եղել, մշակվել է, հարստացել լեզվական կաղապարներով, արտահայտչամիջոցներով:

Եթե հայերենը գրավոր չի եղել, տեսնես ի՞նչ է անում հայոց դիցարանում գրի ու դպրության Տիր աստվածը, բազմազանության համա՞ր, ի՞նչ է:

Բանասիրության դոկտոր Ալբերտ Մուշեղյանի հրապարակումներից մեկի վերնագիրն է` «Հայոց լեզվով գրքեր Մեսրոպ Մաշտոցից չորս դար առաջ»: Գիտնականը գրում է. «Նախաքրիստոնեական շրջանում գոյություն ունեցած հայերեն գրի և գրականության մասին վկայություններ են պահպանվել անտիկ օտար հեղինակների երկերում: Հռչակավոր հույն փիլիսոփա և պատմագիր Մետրոդորոս Սկեփսիացին, ապրելով Պոնտոսում և Հայաստանում մինչև մ.թ.ա. 70թ.,  գրել է Տիգրան II-ի պատմությունը և «Կենդանիների բանականությունը» փիլիսոփայական երկը: Այս վերջինը, ըստ Փիլոն Եբրայեցու (Ալեքսանդրացու) հաղորդման, որն ապրել է մ.թ.ա. Iդ. վերջին քառորդից մինչև մ.թ. Iդ. կեսը, թարգմանված է եղել հայերեն: Փիլոն Եբրայեցու նման քաջատեղյակ և բծախնդիր օտար հեղինակի այս համոզիչ հաղորդումը մեր թվարկության դարագլխին գոյություն ունեցած հայալեզու գրականության մասին, որ վկայակոչվում է առաջին անգամ, չի կարող չսասանել նույնիսկ ամենակարծր հակաթեզերը:

Հենց միայն Փիլոնի սույն վկայությունը բավական է` ժխտելու տարածված կարծիքը, որ եթե նախամաշտոցյան շրջանում գոյություն է ունեցել գրավոր հայ գրականություն, ապա միայն հունարեն, ասորերեն կամ պարսկերեն լեզուներով, իսկ հայոց լեզվով եղել է միայն բանավոր գրականություն, այսինքն՝ բանահյուսություն: Եվ անմիջապես հարց է ծագում՝ ի՞նչ գրով են գրված եղել երեք հայալեզու գրքերը, եթե ոչ հայերեն այբուբենով, որի մասին վկայում է III դարի ժամանակագիր և եկեղեցական մեկնիչ Հիպպողիտոսը»:

Ալբերտ Մուշեղյանը նաև նշում է, թե  ինչպես է 234-235թթ. գրված իր աշխատության մեջ Հիպպողիտոսը հայերին դասել գիր ունեցող ազգերի շարքը.

«Հունարեն բնագրով իր «Ժամանակագրության» մեջ՝ գրված Ալեքսանդր Սևերոս կայսեր 13-րդ տարում՝ մ.թ. 234-235թթ., Հաբեթի ցեղի 47 ազգի շարքում որպես գրագետ (գիր ունեցող), Հիպպողիտոսը հիշատակում է հետևյալ յոթին՝ իբերներ, լատիններ, որոնց գիրը նաև հոռոմներն են գործածում, իսպանացիք, հույներ, մարեր, հայեր»:

Եվ վերջապես` հայոց գրերի մասին: Ժայռապատկերներ և տարբեր արձանագրություններ ուսումնասիրողները վաղուց են նկատել` հազարամյակներ է վեր Հայաստանի քարերին պատկերվել են նշաններ, որոնք շատ նման են և' հայերենի այբուբենի տառերին, և' այսօր գործածվող այլ նշանագրերի: Պարիս Հերունու «Հայերը և հնագույն Հայաստանը» գրքի 108-րդ էջում պատկերված աղյուսակն ավելի քան խոսուն է, եզրակացությունն էլ՝ այն, թե հայոց տառերն են դարձել թե' փյունիկյան, թե' արամեական կոչվող գրերի հիմքը: Ես հակված չեմ մտածելու, թե քանի որ Հերունին պատմաբան կամ բանասեր չէ, որեմն իրավունք չունի հայագիտությամբ զբաղվելու, և նրա փաստարկներն ինձ համոզում են: Մասնավորապես խոսելով Մեսրոպ Մաշտոցի արտասահմանյան ուղևորության մասին, որի նպատակն էր նշանագրեր ապահովել հայոց լեզվի համար, Հերունին եզրակացնում է, որ նա այնտեղ ուղղակի փնտրել է հայերեն գրքեր, որոնք Հայաստանում անխնա ոչնչացվել էին: Անցած հարյուր տարվա ընթացքում էլ մարդիկ մոռացել էին, թե ինչպես են հնչում այն նշանները, որոնք դեռևս պահպանվել էին Հայաստանի արձանագրություններում ու ժայռապատկերներին: Մաշտոցի ու նրա աշակերտների նպատակն էր օտար երկրների գրադարաններում փնտրել ու գտնել հայերեն գրքեր, և դրանց միջոցով կրկին «խոսեցնել» համրացած գրերը: Ըստ Հերունու` Մաշտոցը ոչ թե հնարեց, այլ վերականգնեց հայոց տառերը:

Իսկ այժմ, երբ ունենք հազարամյակներով ձևավորած թարգմանություն ավանդույթներ, տեղեկատվական տեխնոլոգիաների մեր դարում դրանք չենք գնահատում ու կորցնում ենք։ Ժամանակը չէ՞, որ օտար կաղապարները, բառապաշարն ու արտասանությունը հայերենին անքննադատ պարտադրելու փոխարեն սովորենք հարգել մեր լեզվի օրինաչափությունները։ Մեկ–մեկ կարծիքներ են հնչում, թե հայերենը հարմար չէ այս կամ այն ոլորտում կամ որոշ թեմաներ արծարծելիս կիրառելու համար։ Նման դեպքերում ես մի պատասխան ունեմ՝ եթե մտքերը դժվարությամբ են արտահայտվում, մեղավորը ոչ թե լեզուն է, այլ դրա իմացության մակարդակը։

Արմենուհի Փալանդուզյան