Շոտլանդացի գիտաշխատող Սթիվեն Սիմը նկարագրել էր  իր տհաճ տպավորությունները Ադրբեջանի կողմից ներկայումս գրավված պատմականորեն հայկական տարածք հանդիսացող՝ Նախիջևան այցից հետո: Քանի որ Սիմի 2006 թվականի մերկացնող զեկույցը պատշաճ կերպով չէր լուսաբանվել միջազգային մամուլում, ես կցանկանայի այս հոդվածով ներկայացնել դրա որոշ կարևոր հայեցակետերը։

Սիմը հայտնել է, որ ինքը մտել է Նախիջևան ավտոմեքենայով թուրքական սահմանից  և շարժվել է Երնջակի հովտում գտնվող Աբրակունիս գյուղ: Երբ այնտեղ հարցրել է 12 ամյա տղայի, թե որտեղ է գտնվում գյուղի եկեղեցին, նա ցույց է տվել դատարկ մի տարածք:

Ապա Սիմը այցելել է Բանանիյար գյուղ, որը հայերին հայտնի է որպես Ապարանք, որտեղ, իր ասելով «առնվազն մինչև 1970-ական թվականները գյուղի կենտրոնում բարձրադիր վայրում գտնվող մեծ միջնադարյան եկեղեցու փլատակը կար: Այժմ նախկին եկեղեցու հողի վրա մզկիթ է կառուցվել»: Նորաշենում, այս գյուղի հյուսիս արևմտյան ծայրում երկու հայկական եկեղեցիներ և գերեզմանատներ կային: Նա ոչ մի եկեղեցու կամ գերեզմանատան հետք չգտավ այնտեղ:

Նախիջևանում երրորդ օրը, երբ գնացքով գնում էր Ջուլֆա, Սիմը նկատեց Ջուղայի գերեզմանատան փլատակները: Նա տեղեկացրեց, որ տեսել է «երեք լեռնաշղթաների վրա սփռված և քարե սալիկներով ծածկված մի բլրալանջ։ Բոլոր գերեզմանաքարերն առանց բացառության շրջվել էին»:

Երբ Օրդուբադում Սիմը բերման ենթարկվեց ոստիկանություն, նրան հարցաքննեցին իր այցի նպատակի մասին և զննության ենթարկեցին իր պայուսակը։ Ապա նրան հաջորդ ավտոբուսով ետ ուղարկեցին Նախիջևան քաղաք։ Այնտեղից նա գնաց Շուռութ, որը «միջին դարերի վերջում փոքրիկ հայկական քաղաք էր իր եկեղեցիներով, դպրոցներով, վանքերով, ձեռագրատներով և մի քանի տասնյակ հազար բնակիչներով»։

Քռնա գյուղի հարևանությամբ տեղի հայկական եկեղեցու հետքերն իսկ չկային։ Նույն իրավիճակը նաև Գահ գյուղում էր։ Երբ մի անցորդի Սիմը հարցրեց Շուռութ գյուղում եկեղեցու մասին, անցորդը պատասխանեց, որ եկեղեցին ոչնչացվել է։

Շուռութ գյուղում Սիմը դեմ առ դեմ եկավ մի խումբ գյուղացիների հետ։ Երբ նա ասաց, որ եկել է տեսնելու հին եկեղեցին, նրանք պատասխանեցին, որ գյուղում երբեք եկեղեցի չի եղել։ Հենց որ հեռացավ Շուռութից, տաքսու վարորդն ասաց Սիմին, որ գյուղացիներն ահազանգել են Ջուլֆայի ոստիկանություն, և որ իրավապահ մարմինների աշխատակիցները հավանաբար սպասում են նրան ճանապարհին։

Ոստիկաններն իրոք սպասում էին Սիմին։ «Ոստիկանը նստեց տաքսիի ետնամասում և հարցրեց ինձ, թե արդյոք իմ մոտ կա տեղագրական քարտեզ և ազգագրական գիրք»։ Երբ Սիմը պատասխանեց, որ ոչ, ոստիկանն արագ զննեց նրա պայուսակը։ Ջուլֆայում Սիմին կանգնեցրին ոստիկանության մոտ, որտեղ նրա պայուսակը ևս մեկ անգամ զննեցին։ Որոշ ժամանակ միջանցքում սպասելուց հետո, Սիմին տարան քաղաքի Արազ հյուրանոց։ Նրան ուղեկցեցին շենքի ետնամասում գտնվող այգի։ Սիմին երեք ժամ պահելուց հետո, ի վերջո ազատ արձակեցին։ Սիմի պայուսակից «հանել էին բոլոր իրերը և մանրամասն զննել, պարզելու, թե արդյո՞ք պայուսակը գաղտնի գրպաններ ունի։ Սա տևեց մոտ 15 րոպե առանց որևէ բառ փոխանակելու»։

Սիմին հարցրեցին նրա աշխատանքի մասին. որքա՞ն է վաստակում, ո՞վ է հովանավորում նրա այցը Նախիջևան, և ինչու՞ է նա իր սեփական միջոցները ծախսել այստեղ գալու համար։ Ոստիկանները մանրազնին ստուգեցին Սիմի գրի առած նոթերը, ինչպես նաև նրա թվային ֆոտոխցիկի բոլոր լուսանկարները։ Նրանց ուշադրությունը հատկապես գրավեց Նախիջևան քաղաքում արված լուսանկարը։ «Դա քարե սալիկ էր, որ ես տեսել էի Մոմինա Հաթուն դամբարանի դիմացի այգում՝ շրջապատված խոյաձև գերեզմանաքարերով։ Այս քարի վրա փորագրված էր մի խաչ, որը վեր էր խոյանում ուղղանկյան հիմքից»։

Ադրբեջանցի պաշտոնյաներն ասացին նրան, որ դա խաչ չէ։ Սիմը պատասխանեց, որ կարդացել է եկեղեցու մասին հայկական մի գրքում։ Նրանք ջղագրգիռ պատասխանեցին. «Այդ ճիշտ չէ։ Այնտեղ սուտ է գրված։ Հասկանում եք, հայերը միշտ խաբում են, խաբում են բոլորին»։ Նրանք նշեցին նաև, որ «Նախիջևանում երբևիցե գոյություն չի ունեցել որևէ հայկական եկեղեցի։ Այստեղ երբևիցե որևէ հայ չի ապրել, հետևաբար ինչպես կարող են այստեղ եկեղեցիներ լինել»։ Ադրբեջանցիներն ասացին Սիմին. «Կարծում ենք, որ դուք եկել եք Ադրբեջանի հանրապետություն մեզ համար ոչ բարի նպատակներով»։

Սիմը նշեց, որ Նախիջևանում իր տհաճ տպավորությունները «որոշ առումով մերկացրեցին այն վերաբերմունքը, որ ադրբեջանցիներն ունեն հայերի և հայկական ամեն ինչի նկատմամբ»։ Զեկույցով երևում է, թե ինչու է Արցախի հայերի համար ադրբեջանցիների կեղեքիչ լծի ներքո կրկին ապրելն անհնար։

Եթե շոտլանդացի այցելուի հետ նման վատ ձևով են վարվել, պատկերացրեք, թե ինչքան ավելի վատ են ադրբեջանցիները վարվել իրենց հայ հպատակների հետ մինչև Արցախի ազատագրումը։

Հարութ Սասունյան

«Կալիֆորնիա Կուրիեր» թերթի խմբագիր

Թարգմանիչ՝ Կարինե Գևորգյան