«Ի սկզբանէ էր բանն»։ Իսկ սա նշանակում է, թե նախապես բանականությունն է եղել։ Ու այդ բանականությունն էլ, ըստ հներից մեզ հասած պատկերացումների, նախագո քաոսից ստեղծել է աշխարհը։ Հին հայերը համարում էին, թե այդ աշխարհը ձև ու կերպարանք է առել չորս տարրից՝ օդ, կրակ, հող և ջուր, որ խորհրդանշական տեսք է ստացել Հայաստանի բազմաթիվ ժայռապատկերների վրա մեզ հասած պտտվող խաչի պատկերում՝ որպես կենսատու արև, որպես հավերժական պտույտի մեջ ապրող տիեզերք։ Հենց միայն «Սասնա ծռեր» էպոսի քննությունը բավական է, որ մեզ համոզի՝ այս չորս տարրերի պաշտամունքը մեր էության մեջ է։ Այդ մտքին ես հանգում, երբ կարդում ես Արթուր Արմինի «Հնագույն հեթանոսական աստվածաշունչ՝ «Սասնա ծռեր» էպոսը» գիրքը։

Այդ պաշտամունքն անցել է հազարամյակների միջով ու դարձել հայի գեն ժառանգած մարդու ենթագիտակցության անբաժանելի մասը։ Ջրի պաշտամունքի մի հետաքրիր դրսևորման մասին «Հայ տան» եթերում Համլետ Ներսիսյանի հետ զրուցելիս պատմում է նույն Արթուր Արմինը. «2008թ. Գլենդելի քաղաքապետարանում փորձեցին պարզել, թե ինչու է ջուրը քիչ։ Քննությունը ցույց տվեց, որ Գլենդելի բոլոր հայերը, որոնք ունեն սեփական տներ, խողովակով տեղինանտեղին իրենց պարտեզը և փողոցի իրենց հատվածը պիտի ջրեն։ Հիվանդության նման մի բան է։ Եվ միայն հայերն են, որ ջրի գերադաս ծախս են անում։ Մենք շատ լավ գիտենք, թե ինչ է Վարդավառի ծեսը։ Ջրելու ահավոր պահանջ կա մեր գենի մեջ։ Ոչ թե ծիսակատարությունից է գալիս, այլ մեր (ինչպես տրնդեզի ժամանակ՝ կրակի հետ կապված) բնազդական գենետիկական հատկությունից ստեղծվում է ծեսը։ (http://www.louysworld.com/2011/03/22/%D5%A1%D6%80%D5%A5%D5%BE%D5%AB-%D5%AC%D5%A5%D5%BC%D5%A1%D5%B6-%D5%BF%D5%AB%D5%A5%D5%A6%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%A3%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%83%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%AD%D5%B8%D5%BD%D5%B8/)։

Նկարագրվածը ծանո՞թ տեսարան է։ Հայաստանում ապրող հայերիս համար՝ ավելի քան։ Սակայն օտարազգիներին հայերի այդ «վատնողականությունը» միայն զարմացրել է։

Հիմա արդեն երևի դժվար չի լինի ընդունել, որ մենք չէինք կարողանա Վարդավառ չտոնել։ Որքան էլ տոնի իմաստը մթագնել է, կամ «այլակերպվել» (հիշենք՝ Հայ առաքելական եկեղեցին սա համարում է հինգ տաղավար տոներից մեկը և կոչում Պայծառակերպության տոն՝ ի հիշատակ Քրիստոսի այլակերպության, այն նշելով Զատկից 98 օր անց), ամեն ամառ հայերը այս կամ այն կերպ նշում են՝ գոնե իրար վրա ջուր ցողելով։ Իհարկե՝ որոշ ահնատներ դա հասկանում են բոլոր անցորդներին ոտից գլուխ ջուր դարձնելու «հերոսություն», սակայն ջրային տարերքի պաշտամունքի ենթագիտակցությունն է, որ նրանց մղում է գործողությունների։

«Ուխտագիրք արարտյան»–ը նշում է, թե Վարդավառը տոնելով՝ մենք մեր մեջ նորոգում ենք աստվածային սիրո զգացողությունը։ «Վարդ» բառն այստեղ բացատրվում է որպես սիրո գերագույն խորհուրդ, իսկ «վառ»–ը՝ կրակի իմաստ ունենալով՝ արտահայտում է որևէ հուզական որակով համակված լինելու գաղափարը (օրինակ՝ սիրավառ՝ սիրով համակված)։ Ուրեմն վարդավառը պիտի նշանակի վարդով՝ սիրո գերագույն խորհրդով համակված լինել։

Ըստ Արարտյան դիցաբանության՝ Ստորգետնյա աստված Յահվահը արիներից գողանում է սիրո մարմնավորում Աստղիկին։ Դրա հետևանքով սերը արիների միջից հեռանում է, ամենուր ատելությունն է տիրում։ Երբ Վահագնը նրան ազատում է, Աստղիկը շրջում է Արարատով մեկ, վարդեր բաժանում, վարդաջրով օծում մարդկանց, ու նորից սերն է հաստատվում արիների աշխարհում։

Վարդավառի էությունը, ըստ այսմ, ամեն տարի սիրո գերագույն խորհրդով հոգիներն օծելն է, որպեզի մեջները նորոգվի աստվածային սիրո զգացողությունը, սերը հաստատվի։

Իսկ մի՞թե հենց սիրո պակասից չէ, որ Երկրագունդն այսօր թավալվում է ատելության ու այլամերժումի բավիղներում՝ հասարակ մահկանացուների կյանքը վերածելով վտանգի ամենօրյա սպասումի, կամ որ առավել վատ է, բութ ու անիրական ակնկալիքների։ Բայց չէ՞ որ նախագո բանականությունը սերն ի սկզնաբե է հաստատել երկրի վրա (կարելի է հիշել «Հինգերորդ տարր» հիանալի ֆիլմը, որտեղ հող–օդ–կրակ–ջուր միասնությունը գոյատևում է միայն հինգերորդ՝ սեր տարրի առկայությամբ)։

Արմենուհի Փալանդուզյան

ՎԱՐԴԱՎԱՌ–ը հայերի ամենասիրած տոներից է, ու նրանք մեծ խանդավառությամբ օծում են իրար վարդաջրով, երգով ու պարով, նորոգում են իրենց մեջ Աստվածային Սերը և փառաբանում Աստղիկին, նրան նվիրելով իրենց նորոգված սիրո խորհրդանիշը՝ Վարդ ծաղիկը։

Ըստ այդմ, Աստղիկը կոչվում է նաև ՎԱՐԴԱՄԱՏ, որ նշանակում է Սիրո Բացարձակ Խորհուրդը պահպանող։