2008 -ի նախագահական ընտրությունները, որոնք հետխորհրդային տարածքում միշտ էլ վճռական դեր են խաղում, համակարգային լուրջ փոփոխություններ չբերեցին: Հավանաբար կարելի է խոսել միայն շեշտադրումների փոփոխության մասին: Հարկ է խոստովանել, որ մեր հասարակության մի զգալի մասը պահպանողական մտայնության կրողն է, և նրանց թիվը ավելացավ տարածաշրջանային լուրջ ճգնաժամից և ապա համաշխարհային ֆինանսա-տնտեսական ճգնաժամից հետո: Դա չի նշանակում, որ հասարակությունը չի ձգտում բարեփոխումների: Այդպիսինները Հայաստանում չկան: Բայց եթե խոսքը ոչ թե սկզբունքային փոփոխությունների, այլ շեշտադրումների փոփոխության, այսինքն քաղաքական ուղեգծի սահքի մասին է, ապա հարկ է դիտարկել, թե այդ գիծը ի վերջո դեպի ո՞ր կայարանն է մեզ տանում:

Գաղտնիք չէ, որ նախորդ վարչակարգը կողմնորոշված էր դեպի էթնիկական արժեքները: Պետական քարոզչության մեջ առանցքային դերակատարում ուներ Ցեղասպանության ճանաչումը, համահայկական խնդիրները և այլն: Էթնիկական շահը գերակայում էր  անհատական-մարդկային, սոցիալական և այլ շահերի նկատմամբ: Հատկապես այդ գործոնը ցցուն է դառնում՝ Լեռնային Ղարաբաղի  հակամարտության պաշտոնական քարոզչությունը դիտարկելիս: Նրանց համար Լեռնային Ղարաբաղի ինքնորոշման իրավունքը ներկայացվում էր  համայն հայության պատմական, մշակութային, ժողովրդագրական և այլ էթնիկական շահերի պաշտպանության տեսանկյունից: Հավանաբար, հակամարտությունը այս տեսանկյունից դիտելու արդյունք է այն փաստը, որ հետխորհրդային տարածքում միայն ԼՂՀ-ն է միակ չճանաչված պետությունը, որը դուրս մղվեց որպես բանակցային կողմ:

Էթնոկենտրոն քաղաքականությունը հատկապես իրեն առավել կտրուկ է իրեն արտահայտում մշակույթի ասպարեզում: Էթնոկենտրոն քաղաքականության մեջ մշակութային շահերը գերադասվում են սոցիալական, տնտեսական և նույնիսկ՝ քաղաքական շահերին: Հիշենք նախորդ նախագահի ժամանակ կազմակերպվող զանգվածային միջոցառումների ուղերձները: Էթնիկական գործոնը, սակայն, անհնարին է անվերջ շահագործել: Իշխանություններին հարկավոր են նոր գաղափարներ՝ քաղաքական ավտորիտարիզմը արդարացնելու համար:

Նման պայմաններում սպասելի է, որ արդեն այս իշխանության տրամաբանական քայլը կլինի թեոկրատական՝ աստվածապետական բաղադրիչի ուժեղացումը: Անցում է  կատարվում էթնոկրատիայից դեպի թեոկրատիա: Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանի իշխանության համար հաճախ հանդիսացել փորձադաշտ տարբեր էքսպերիմենտների համար: Այս տարի Ղարաբաղում ընդունվեց կրոնական կազմակերպությունների մասին մի օրենք, որով փաստորեն այն դառնում է թեոկրատական պետություն: Հայաստանում նույնպես ԱԺ է ներկայացվել եւ առաջին ընթերցմամբ անցել մի օրինագիծ, որտեղ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցին հնարավորություն է ստանում կատարել «պետական ֆունկցիաներ», ինչը արգելվում է սահմանադրությամբ:

Հիշեցնենք, որ թեոկրատական է կոչվում այն հասարակությունը, ուր հասարակական և քաղաքական կյանքը կարգավորվում է կրոնական դոգմաներից բխող միասնական նորմերի միջոցով: Նկատենք, որ Հայաստանում, փաստորեն, մեկուկես հազարամյակում իշխել է թեոկրատական գաղափարը: Հայ հասարակությունն իրեն  միշտ դիտարկել է որպես կրոնական համայնք, քաղաքական ասպարեզում գերադասել աստվածապետական իշխանությունը աշխարհիկ իշխանությանը, կրոնական արժեքները՝ աշխարհիկ-քաղաքական արժեքներին:

Վերջին մի քանի տարվա ընթացքում իշխանական վերնախավի մի մասը այդ պատմական փորձը սկսել է դրական գնահատել, քաղաքական գործիչների մի ստվար զանգված պահանջում է Հայ Առաքելական եկեղեցու նվիրապետության փորձը ներառնել ժամանակակից քաղաքական իրականություն, որպես հայկական ինքնության կարևորագույն մաս:

Իշխանությունները ոչ միայն Հայաստանում, այլև հետխորհրդային տարածքում, փորձում են օգտագործել կրոնը որպես իշխանական ռեսուրս: Իշխանությունների նպատակն է ներքաշել կղերականությանը հասարակական-քաղաքական պրոցների մեջ՝ փոխարենը խոստանալով համապատասխան առանձնաշնորհումներ: Հաճախ, այդպիսի քաղաքականություն վարողները աթեիստներ են կամ նեոհեթանոսություն դավանողներ:

Կրոնի դերի մեծացումը նշանակում է կղերին քաղաքականոն գործիչների կարգավիճակի շնորհում, կրոնական տոների և պետական տոների նույնացում, այլ կրոնական ուղղությունների իրավունքների սահմանափակում, կրոնական հողի վրա հետապնդումների հաճախացում, մշակույթի և կրթության ասպարեզում կրոնական գործոնի մեծացում: Նպատակը՝ անհատի, նրա մտքերի և վարքի վրա ամբողջատիրական հսկողության սահմանումն է: Քաղաքական մակարդակով սա նշանակում է ավտորիտարիզմի ուժեղացում' ևս մեկ քայլ դեպի ամբողջատիրություն:

Նկատենք, որ հետխորհրդային տարածքում աճում է կրոնական ինքնության գործոնը, ավելի շատ մարդիկ են իրենց համարում այս կամ այն կրոնական ուղղության հետևորդ, սակայն դա չի նշանակում, որ կրոնական պրակտիկան ևս աշխուժանում է: Հայաստանում Հայ առաքելական եկեղեցու ծեսերին կանոնավոր մասնակցում է բնակչության ընդամենը մի քանի տոկոսը, սակայն ավելի ու ավելի շատ մարդիկ են, օրինակ, հարսանեկան արարողությունները անցկացնում եկեղեցում:

Կրոնի քաղաքականացման միտումը նկատվում էր անկախության հենց առաջին տարիներին, երբ կազմավորվեցին քրիստոնեա-դեմոկրատական կուսակցություններ և կազմակերպություններ, որոնք այդպես էլ էական դեր չխաղացին: Պատճառը գուցե նա էր, որ դեռեւս պետական պատվեր չկար: Այլ է Հանրապետական կուսակցության քաղաքակնությունը: Պաշտոնապես այդ կուսակցության գաղափարախոսությունը նժդեհականությունն է, որը, փաստորեն, 20-րդ դարասկզբին ձևավորված նեոհեթանոսական գաղափարախոսության տեղայնացված տարբերակն է, այսինքն, մեղմ ասած շատ հեռու քրիստոնեությունից և քրիստոնեական արժեքներից: Չնայած դրան, հենց այդ կուսակցությունը  այսօր հանդիսանում կղերական քաղաքականության կրողը:

Այսօր եկեղեցին ունի մարդկանց մտքերի և հոգիների վրա ազդելու հզոր միջոցներ ԶԼՄ-ներում՝ հեռուսատատեսությունում, ռադիոյում, գրահրատարակչությունում: Դա կարող է նպաստավոր հանգամանք լինել թեոկրատական արժեքների տարածման համար:

Քաղաքականության կղերականացմանը նպաստող գործոն է նաև Իրանի Իսլամական Հանրապետության հարևանությունը, կղերականների դիրքերի ամրապնդումը հարևան Թուրքիայում, Վրաստանում և ստրատեգիական դաշնակից Ռուսաստանում:

Քաղաքանության կղերականացմանը արգելք չի կարող լինել նաև Եվրոխորհուրդը: Նրան է անդամակցում Հունաստանը, որտեղ եկեղեցին անջատված չէ պետությունից: Այդ երկրում, մինչև վերջերս, քաղաքացիական իրավունք ունեին միայն կնքվածները, ամուսնությունը պետք է կատարվի եկեղեցիական ծեսով, իսկ պետական ծառայողների համար պարտադիր է երդումը Սուրբ Երրորդության վրա: Հիմնական պառճառը պետք է փնտրել այդ երկրի երկարատև ավտորիտար պատմության մեջ: Նկատենք, սակայն, որ Հունաստանում տեղի են ունենում բարեփոխումներ, որոնց նպատակը եկեղեցու և պետության լիակատար տարանջատումն է: Սակայն Հունաստանի օրինակը, նրա ավտորիտար անցյալը մնում է գայթակղիչ օրինակ մեր քաղաքական և եկեղեցիական գործիչների համար: Պատահական չէ, որ մեր նժդեհական-քրիստոնեական պառլամենտական մեծամասնությունը միշտ հղում է կատարում Հունաստանի վրա՝ նման օրենքներ ընդունելու ժամնակ: Ակնհայտ է, որ այս ուղով գնալու դեպքում՝ մենք կունենանք Մետաքսասի (երկրորդ համաշխարհային պատերազմից առաջ Հունաստանի օդիոզ բռնապետ, որը արգելել էր նույնիսկ «Բյուզանդիա» բառը) տիպի ֆաշիստական բռնապետություն:

Մեկ այլ ուշագրավ օրինակ է Լատինական Ամերիկան, ուր Կաթոլիկ եկեղեցու դիրքերը հատկապես ուժեղ են և կղերականությունը ակտիվորեն մասնակցում է քաղաքական կյանքին: Եկեղեցու այս հաջողությունը հիմնականում պայմանավորված է նրանով, որ այն որդեգրել է հակակապիտալիստական և հակաիմպերիալիստական դիրքորոշում, միավորվել է ձախ՝ մարքսիստական ուժերի հետ: Համաձայնվեք, որ Հայաստանի համար սա քիչ հավանական է սցենար է: Հայ առաքելական եկեղեցու կղերի մեջ չնչին փոքրամասնություն են կազմում նրանք, ովքեր ժողովրդավարական, առավել ևս՝ հակակապիտալիստական հայացքներ ունեն:

Ընդհակառակը. վերջին տարիներին նկատվող հակակապիտալիստական, հակագաղութային տրամադրությունների ուժեղացումը, իշխանությունների ավտորիտար քաղաքականության քննադատությունը իր մի սայրով ուղղվել է նաև Հայ առաքելական եկեղեցու և նրա կղերի դեմ:

Հետևաբար, քաղաքականության կղերականացմանը ընդիմանալը մնում է հիմնականում ներքին՝ ժողովրդավարական շարժման խնդիր:

Վարդան Ջալոյան

մշակութաբան