Եկեղեցի, բոլշևիզմ և լևոնական ՀՀՇ-ը (շեշտում եմ, քանի որ այլ էր մինչ լևոնական ՀՀՇ-ն)- Հայոց պատմության վերջին հազարամյակի ընթացքում առաջացած այն երեք ուժերը, որոնք պատրաստ են վաճառել Հայաստանը իրենց կամ մեկ այլ շահերի համար: Այս երեք ուժերը  այլ ուժերից տարբերվում են նրանով, որ ոչ թե Հայաստանը հանձում են պատերազմում պարտություն կրելու արդյունքում, այլ խաղաղ պայմաններում, այն դեպքում, երբ հնարավոր է չհանձնել, նույնիսկ, երբ երկիրը հաղթող կողմն է լինում կամ գոնե չի զիջում իր ուժերով թշնամուն, բայց հանձնում են. Ինչի՞ համար, դա կարևոր չի` կամ նեղ խմբակային շահերի կամ  գաղափարի համար, կարևորը որ հանձնում են:

Առաջին երկուսին դա հաջողվել է, երրորդը պայքարում է դրան հասնելու համար:

Այս երեք ուժերի մյուս ընդհանրությունը այն է, որ երկիրը վաճառելուն զուգընթաց ամենադաժան պայքարն են տարել այն հայրենակիցների դեմ ովքեր չեն կիսում իրենց հայացքները:

Բայց երկիր ծախելու ավանդույթը բարոյականության է դարձրել ու արդարացրել է Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցին, մյուսները դարձել են նրա դրած կարգից օգտվողներ ու ուղղակի դարձել եկեղեցու քաղաքակնության հետևորդները:

1. Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցին

Միջնադարում Հայաստանին հասած երկու գլխավոր աղետները կապված են Հայաստանյայց եկեղեցու և նրա երեք կաթողիկոսների հետ:

Մեկը 1604-1605թթ. Շահ Աբասի կազմակերպած Հայաստանի տեղահանումն էր, երբ 300 հազար հայ քշվեց Պարսկաստան:

Պատմիչ Առաքել Դավրիժեցին գրում է, որ այդ տեղհանաության պատճառը Դավիթ և Մելիքսեթ կաթողիկոսներն էին, ովքեր գնացին Շահ Աբասի մոտ, մատնեցին Հայաստանի բոլոր գաղտնիքները, դիրք ունեցող մարդկանց տեղերը, որ նրա միջոցով երրորդ կաթողիկոս Սրապիոնին հեռացնեն. ««Խորհուրդ արին, բայց ոչ տիրոջ միջոցով, ըստ գրվածի, ի կորուստ իրենց և ի կործանում և տապալում երկրի, ի բնավ ջնջում իրենց ազգի, քանզի որոշեցին իրենց միջև արված հաստատությամբ. Որպեսզի գնան Սպահան պարսից թագավորի մոտ»: Ապա նաև Մելքիսեթի մասին գրում է.«Շահին բերեց հայոց աշխարհը, ամբողջ երկիրը ավերեց, ծագեծագ անմարդաբնակ դարձրեց»: (Այս մասին ավելի մանրամասն տես`«Բենթլիի վկաները. ինչպես էին հայ կաթողիկոսները իրար «կոկորդ կրծում»:

Մյուս աղետը այս տեղհանաությունից վեց հարյուր տարի առաջ Անին ծախելն էր:

Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսը երեք անգամ Անին վաճառում է Բյուզանդական երեք տարբեր կայսրերին:

Առաջին անգամ Անին հանձնում է 1022թվին,  Տրապիզոնում հանդիպում է Բյուզանդիայի կայսր Բարսեղ (Վասիլ) Բ-ին ու ձևակերպում է Հովհաննես Սմբատ թագավորի կտակը, որ իր մահից հետո Անին անցնելու է Բյուզանդիային: Արիստակես Լաստիվերցին գրում է, որ այնտեղ Տրապիզոնում «գրվեց հայերի կորստյան կտակ-նամակը, որովհետև Հովհաննես Սմբատը պատվեր էր տվել հայրապետին թե գրություն գրիր և կտակ տուր թագավորին, որ իմ մահից հետո իմ քաղաքաներն ու ու երկիրը նրան եմ հանձնում որպես ժառանգություն»:

Հովհաննես Սմբատն էլ ինչ է թե թագը չանցնի իր եղբորը` Աշոտին, այն կտակում է Բյուզանդիային:

Ապա, Բյուզանդիայի կայսր Կոնստանտինը, ով ազգությամբ հայ էր, մահվանից առաջ կտակը հետ է վերադարձնում թագավորին հայ հոգևորական Կիրակոսի միջոցով, սակայն նա այն տեղ չի հասնում և ծախում է հաջորդ կայսրին: Լաստիվերցին գրում է. «Երբ մեծ Կոնստանդինը պառկած էր այն հիվանդությամբ որից և մեռավ հրաման տվեց մոտը եղածներին. «Դուրս եկեք փնտրեցեք մի մարդ հայոց աշխարհից և ում որ գտնեք բերե՛ք այստեղ »: Խնդրակները գնալով գտան Կիրակոս անունով մի երեցի, որը կաթողիկոսարանի հյուրընկալն էր, և բերին թագավորի մոտ: Թագավորը հայոց աշխարհի վերաբերյալ նամակը տվեց նրան ու ասաց. «Այս գրությունը տար և տուր հայոց թագավորին ու ասա՛  թե որովհետև բոլոր հողածինների նման մահվան հրավերը մեզ հասավ, ա՛ռ քո գրությունը և քո թագավորությունը տուր որդուդ, իսկ քո որդին իր որդիներին մինչև հավիտյան»: Եվ ինքը մահճում պառկած վախճանվեց: Իսկ Կիրակոսը նամակը պահեց իր մոտ մինչև Միխայիլի թագավորելը և նրան վաճառելով ստացավ շատ գանձեր: Ավա՜ղ այն ցավալի առևտրին որքան մարդկանց արյունապարտ դարձավ, ինչքա՜ն եկեղեցիներ ավերվեցին այդ վաճառքի պատճառով, քանի՜ գավառներ դարձան անմարդաբնակ ու ամայի, քանի՜ մեծանիստ ավաններ զրկվեցին բնակչությունից»:

Պատմաբան Բաբկեն Հարությունյանը գրում է, որ Կիրակոս երեցը Պետրոս Գետադարձի մարդն էր ու ամենայն հավանականությամբ հենց Պետրոսն է վաճառել կտակը Միքայել Դ Պափլագոն կայսրին:

Ուրեմն Պետրոսը երկրորդ անգամ է հանձնում Անին: Լաստիվերցին այդ վաճառքը բնութագրում է.«Այս վաճառքն ինձ ավելի անմարդկային է թվում, քան Հուդայինը»:

Կտակից քսան տարի անց Հովհաննես Սմբատի մահից հետո Բյուզանդիան արշավում է Անիի վրա տեր կանգնելու իր կտակին: Այդ ժամնակ Հայաստանի թագավոր է օծվում թագի օրինական ժառանգը` Աշոտ 4-րդի որդի Գագիկ 2-րդը:

Բյուզանդիան մի քանի անգամ փորձում է գրավել Անին, սակայն ուժեղ հակահարված ստանալով նահանջում է: Ի՞նչ անի-ի՞նչ չանի Կոստանդին 10-րդ Մոնոմախոս կայսրը, որոշում է ֆռցնել Գագիկին, մի կերպ բերել Կոնստանդնուպոլիս ու արգելափակել: Կայսրը խաչով ու ավետարանով երդվում է, թե պատրաստ է նրան թողնել Հայաստանը և հրավիրում իր մոտ հետևյալ նամակով. «Միայն քեզ տեսնելուց հետո թագավորությունդ կտամ քեզ և քո քաղաքին ու երկրին հավիտենական ժառանգ կհաստատեմ»: Բաբկեն Հարությունյանը գրում է, որ կայսրին այդ նենգությունը հուշած կլինի Պետրոս Գետադարձը:

Երկրին հաղթանակներ բերած Վահրամ Պահլավունի սպարապետը ու մյուս իշխանները Գագիկին համոզում են որ չգնա, որ դա ծուղակ է, բայց թագավորը նրանց չի լսում ու մեկնում է. «ենթարկվեց նենգավոր Սարգսի(Վեստ Սարգիս) սադրանքին`դուրս եկավ քաղաքից ու գնաց Հունաստան անդառնալի ուղևորությամբ»: Իսկ Անիի բանալիներն ու իշխանությունն էլ Գագիկը փոխանցում է  Պետրոս Գետադարձին: Մոնոմախոսը բնականաբար խոսքը չի պահում, Գագիկին արգելափակում է ուԱնին ուզում, փոխարենը խոստանալով այլ այլ տեղ մի տարածք: Գետադարձն էլ Սամոսատի բյուզանդական կառավարչի միջոցով կայսրին հայտնում է, որ Անին կհանձնի լավ գումարի դիմաց.«Հայտնիր թագավորին, թե փոխարենը ի՞նչ կտա մեզ հատուցում, եթե ես հանձնեմ նրան այս քաղաքն ու մյուս բերդերը» Այս լսելով թագավորը գանձերով ու ու իշխանությամբ գոհացնելով հայրապետին` տիրեց Անիին ու ամբողջ երկրին»(Լաստիվերցի):

Այսպես, Պետրոս Գետադարձը  երրորդ փորձից հետո Անին վերջնական վաճառում է  1045թվին:

Լաստիվերցին շեշտում է «Առնվեց Անին, բայց ոչ թե պատերազմական կարգով, այլ խաբեական խոսքերով»:

Անին հանձնելուց հետո հայկական զորամիավորումները առանց միջամտության սկսում են քայքայվել ու մի քանի տարի անց սելջուկյան արշավներին  անկարող են լինում դիմադրել:

Պետականության կորուստը Հայաստանը գլորեց ու հասցրեց 1915թ. ցեղասպանությանը:

Լաստիվերցին ներկայացնելով, թե ոնց է Պետրոս Գետադարձը երկիրը մի քանի անգամ վաճառքի հանում, որի արդյունքում ինչպես են ավերվում բնակավայրերը, այսուհանդերձ նրա հասցեին ոչ մի թթու խոսք չի ասում, հակառակը ներկայացնում է թե ինչպես նա հրաշք գործեց, երբ գետի մեջ մյուռոն լցրեց ու «հանկարծակի ճառագայթող լույսի ցնցուղներ դուրս ելան ջրից»: Այս հրաշքը այլ պատմիչներ ավելի են ճոխացնում ու ներկայացնում թե իբր Պետրոսը գետը հակառակ ուղղությամբ է հոսեցրել, այստեղից էլ նրա Գետադարձ անունը:

Բայց Լաստիվերցին հայհոյանքների տարափ է թափում  թոնդրակեցիների վրա, ովքեր ոչ երկիր են ծախել, ոչ էլ որևէ վնաս տվել, մենակ առաքելական եկեղեցու դավանանքը սկսել են չընդունել:

«Թոնդրակեցիների չար աղանդի մասին» գլխում Լաստիվերցին բերանը բացել ու լուտանքի հեղեղ է թափում ` «կեղծ», «խոսքերը ճարակում են քաղցկեղի նման», «վնասակար որոմ», «պիղծ», «շուն», Իսկ Թոնդրակ ավանը «սատանայի բնակարան», «գազանների որջ»:  Թե ի՞նչ են ասում թոնդրակեցիները, Լաստիվերցին շատ քիչ տեղեկություն է տալիս: Բայց այդ քչից էլ որոշ պատկերացում կազմում ես, այսպես.« Հայտնի է , որ Նիկիական կանոններում, գրված է` թեպետև մեկը չափազանց մեղավոր լինի. պետք է նրա խոստովանությունն ընդունել, տերունական մարմնի ու արյան հաղորդություն տալ նրան և պատարագներին ու քրիստոնեական բոլոր ծեսերին արժանացնել. Նա(թոնդրակյան եպիսկոպոս Հակոբոսը) այդ ամենը չէր էլ ուզում լսել, այլ այսպես էր ուսուցանում. Եթե մեղանչողը ինքը անձամբ չապաշխարեց, նրան ո՛չ մատաղները կօգնեն և ոչ էլ պատարագները, և իր կամարարներով անասունը առաջ բերելով` կանգնեցնում և հեգնելով ու ծաղրելով այսպես էին ասում. «Ա՜յ տառապյալ չորքոտանի՛, ասենք թե նա իր ժամանակին մեղք գործեց ու մեռավ, դո՞ւ ինչ մեղք ես գործել, որ նրա հետ մեռնում ես»:

Տրամաբանական է, եթե մեկը մեղք է գործել, էն խեղճ անմեղ ոչխարը խի պիտի մորթվի: Լավ, ասենք բանավեճ է կրոնական, թող վիճեն, բայց ինչի՞ ոչնչացնել, մի նպատակով` որ չխարխլվի եկեղեցու իշխանությունը, որ նաև մեծ հարստություն էր բերում(Պետրոս Գետադարձը  իր ժամանակի ամենահարուստ մարդկանցից է եղել, ունեցել է 500 անվանի գյուղեր, իսկ հայրապետի տանը գտնվել են 12 եպիսկոպոս, 4 վարդապետ, 60 կուսակրոն քահանա և 500 ամուսնացած երեց, իսկ կաթողիկոս է օծել քրոջ որդուն` Խաչիկին։):

Ուսումնասիրություններ կան, որ ապացուցում են, թե Եվրոպայում ռեֆորմիստական-բողոքական շարժումը առաջացել է թոնդրակեցիներից: Եթե այդպես է, ապա Հայաստանում գործող քրիստոնեական ոչ ավանդական կազմակերպությունները թոնդրակեցիներն են, որ Եվրոպայում մոդեռնիզմի հիմքերն են դրել, պտտվել ու վերադարձել են հայրենիք:

Հիմա էլ եկեղեցին նույն քաղաքականությունն է տանում` Լևոնը և նախագահ եղած ժամանակ և հիմա անընդհատ Ղարաբաղը հանձելուց է խոսում, եկեղեցին լռում է, իշխանությունը օտարալեզու դպրոցներ է բացում, տնտեսությունը ավերում, Եկեղեցին ոչ միայն լուռ է, այլև իշխանության գլխավոր հենարաններից է, միևնույն ժամանակ ամբողջ թափով պայքարում է աղանդների` մեր ժամանակների թոնդրակեցիների դեմ, այսինքն ամեն ինչ անում է, որ մոտ 150 հազար այլադավան հայրենակիցներ հեռանան Հայաստանից:

Աղանդների վտանգներից խոսող հայ մտավորականը կարո՞ղ է պատասխանել, թե 11-րդ դարում ո՞վ էր երկրի համար իրական վտանգ ներկայացնում` Հայաստանյայց եկեղեցի՞ն իր կաթողիկոսով, թե՞ թոնդրակեցիների աղանդը: Ու եթե այդ հարցին պատասխանի, ապա եթե մտածելու ցանկություն ունենա կհասկանա, որ հազար տարի անց իրավիճակը շատ չի փոխվել ու գուցե հրաժարվի աղանդների դեմ պայքարից:

Վերադառնանք 11-րդ դար. Եկեղեցին թոնդրակեցիների մեջ մատնիչ է ղրկում ու բռնում Հակոբոսին. «Եսայի անունով մի կրոնավոր, բարեպաշտ տոհմից, ձևացրեց նրան արտակարգ մտերիմ ու հավատարիմ, և ուսումնասիրելով նրա մծղնեական(Հայաստանի մեկ այլ աղանդ)  կրոնն ու իրազեկ դառնալով` անմիջապես գնաց պատմեց սուրբ հայրապետ Սարգսին»: Իսկ Սարգիս հայրապետն էլ, ով ձեռնադրել էր երկիր ծախող Պետրոս Գետադարձին, խաբելով մոտն ա կանչում Հակոբոսին, բռնում, բանտը գցում ու երեսին աղվեսանկար խարանում:

Գրիգոր Մագիստրոսն էլ, ինչպես Պետրոս Գետադարձը, իր Բջնիի բերդի բանալիները ու բոլոր կալվածքները ծախում է Բյուզանդիայի կայսրին,  տեղը ստանալով «մագիստրոսական պատիվ ու բնակության տեղ Միջագետքի սահմաններում»(մի տարբերությամբ, որ դա անում է այն բանից հետո, երբ տեսնում է որ իր թագավորը իշխանությունից զրկվել, արգելափակված է Կոնստանդնուպոլսում), միևնույն ժամանակ թոնդրակեցիներին դնում-կոտորում է, Թոնդրակ գյուղը ավերում: Բաբկեն Հարությունյանը նկատում է. «Երկիրը կանգնած էր սելջուկ-թուրքերի նոր ներխուժման առաջ, իսկ Մագիստրոսն իր ողջ ուժերը նետեց թոնդրակեցիների դեմ և ճնշեց նրանց շարժումը»,նաև, որ  Գրիգոր Մագիստրոսը հիացած էր Պետրոս կաթողիկոսով, քանի որ մտնելով բյուզանդական ծառայության մեջ՝ միանգամայն այլ ձևով էր ընկալելու կաթողիկոսի գործելակերպը։

Մագիստրոսը հիշեցնում է Վազգեն Սարգսյանին, ով ադրբեջանական ճակատում պարտություններ կրելով հրաժարական տվեց, բայց Երևանում 1995թ. ջարդել տվեց կրոնական ութ կազմակերպությունների հավատացյալներին, նրանց գույքն էլ թալանել տվեց:  Նաև Ղարաբաղ հանձնող Լևոն Տեր-Պետրոսյանին  երդվել էր, որ նրան է ծառայելու իր ամբողջ կյանքում, իսկ Լևոնն էլ ԱԺ-ում հայտարարեց` ոչ ոք Վազգեն Սարգսյանի ճկույթը չարժի(թեև Վազգենը հետո դավաճանեց իր շեֆին ու գահընկեց արեց):

Հայաստանյայց եկեղեցին երկիր վաճառողին` Պետրոս Գետադարձին հրաշագործ դարձնելով փաստորեն երկիր վաճառելը մեղքերի միջից հանեց ու դարձրեց բարոյական արարք, և հնարավորություն ընձեռեց իր հաջորդներին տեղն էկած ժամանակ առանց երկնչելու երկիրը հանգիստ ծախել:

Ժամանակակից աշխարհում եկեղեցու ժառանգորդը դարձան սկզբում բոլշևիզմը ապա լևոնական ՀՀՇ-ն:

Վահան Իշխանյան

շարունակելի

Հոդվածը տպագրվել է http://www.zham.am/blog/?p=187