Ցանկանալով առաջնորդության հասնել Մերձավոր արեւելքում, Թուրքիան վերջին տարիներին հետեւողականորեն ամրապնդում էր կապերն արաբական աշխարհի հետ: Ուստի «արաբական հեղափոխությունների» ծավալումը` երբ անկում ապրեցին կամ զգալիորեն սասանվեցին Մերձավոր արեւելքի շատ երկրների քաղաքական վերնախավերի դիրքերը, Թուրքիայի համար դարձավ կարեւոր մի քննություն, որտեղ պետք է ապացուցվեր նրա պետական մեքենայի գործունեության կենսունակությունն ու ճկունությունը անսպասելի փոփոխվող քաղաքական իրավիճակներում:

Տարածաշրջանային իր հավակնություններին տուրք տալով` շուտով նա բախվեց արաբական քաղաքական վերնախավերի ու ժողովրդական լայն զանգվածների միջեւ ճիշտ դիրքավորվելու խնդրին: Վերջինիս լուծումը, սակայն, նոր նրբերանգներ չավելացրեց թուրքական դիվանագիտությունում: Թուրք-սիրիական հարաբերությունների վերջին զարգացումները եւս մեկ անգամ ի ցույց դրեցին, որ տարածաշրջանային առաջնորդության հասնելու ճանապարհին նրա որդեգրած գլխավոր սկզբունքը շարունակում է մնալ թուրքական ավանդական այն կոնցեպտը, ըստ որի` քաղաքական շահաբաժիններ կարելի է ստանալ պատեհ ժամին որդեգրած սկզբունքներից 180 աստիճանով հրաժարվելու միջոցով:

Կապված իսրայելյան, քրդական, հայկական գործոնների, Եփրատի ջրերի օգտագործման եւ այլ խնդիրների հետ` 20-րդ դարը թուրք-սիրիական հարաբերություններում բավականին լարված ժամանակաշրջան է եղել: Սակայն 2000թ. Սիրիայում Բաշար Ասադի իշխանության գալով` հարաբերությունները սկսեցին հետզհետե կարգավորվել: Արդեն 2009-2010թթ. երկու երկրների քաղաքական ու տնտեսական լայն կապերի առկայությունն անգամ հիմք էր տալիս խոսել ռազմավարական գործակցության մասին, որտեղ պաշտոնական Անկարայի եւ Դամասկոսի համար չկային լուրջ տարաձայնություններ, փոխարենն առկա էր նոր ռազմաքաղաքական թիրախը` Իսրայելը:

Մարտի կեսերին «արաբական հեղափոխությունների» ալիքը հասավ նաեւ Սիրիա: Սկիզբ առնելով հարավից` ժողովրդական հուզումները շուտով տարածվեցին նաեւ երկրի կենտրոնական եւ հյուսիսային շրջանների քաղաքներում: Չնայած սիրիական իշխանությունների ձեռնարկած մի շարք էական քայլերին (նոր կառավարության կազմում, աշխատավարձերի բարձրացում, 1963 թվականից գործող արտակարգ դրության վերացում, քաղբանտարկյալների ազատ արձակում եւ այլն), այդպես էլ չհաջողվեց կանգնեցնել հեղափոխական ալիքը: Կարելի է ասել, որ այսօր արդեն Սիրիան քաղաքացիական պատերազմի շեմին է, քանզի հեղափոխական զարգացումներում գնալով վճռորոշ նշանակություն է ձեռք բերում նաեւ իշխող ալավիտական կլանի (Սիրիայում ալավիտները կազմում են բնակչության 12-15 տոկոսը) եւ երկրի սուննի մեծամասնության միջեւ պայքարը: Ալավիտական վարչախումբը քաղաքացիական հուզումները հատկապես սուննի բնակչության շրջանում կանխելու համար կիրառում է ամենակոշտ միջոցներ եւ այդ նպատակով ընտրել է հեղափոխական զարգացումներն արյան մեջ խեղդելու մարտավարություն: Ուժային կառույցների զինված միջամտության արդյունքում Սիրիայի տարբեր քաղաքներում յուրաքանչյուր օր սպանվում են մի քանի տասնյակ ցուցարարներ: Ցուցարարների` ինքնապաշտպանության դիմելու պատճառով սպանվում են նաեւ զինվորականներ ու ոստիկաններ:

Սիրիայում հուզումները սկսելուց անմիջապես հետո Անկարան բավական լոյալ դիրք գրավեց պաշտոնական Դամասկոսի նկատմամբ: Ի տարբերություն արեւմտյան տերությունների` նա սկզբնական շրջանում խուսափում էր հանդես գալ կտրուկ հայտարարություններով եւ անգամ մշտական երկխոսության մեջ գտնվելով Դամասկոսի հետ` Ասադի իշխանության պահպանմամբ մտահոգ ուժի տպավորություն էր թողնում: Սակայն հետագայում դեպքերը զարգացան գրեթե «լիբիական» դիպաշարով (մարտի սկզբին Թուրքիայի վարչապետ Էրդողանը լիբիական հակամարտությունում ՆԱՏՕ-ի սպասվելիք ռազմական միջամտությունն անթույլատրելի եւ անգամ հիմար քայլ էր որակել, սակայն այդ միջամտությունից հետո մաս էր կազմել արեւմտյան կոալիցիային, իսկ մայիսի 3-ի իր ելույթում խոսել էր Լիբիայի պատմության նոր շրջանի մասին, որտեղ տեղ չուներ Լիբիայի առաջնորդ Մուամար Քադաֆին):

Արդեն մայիսի սկզբին Էրդողանի դիրքորոշման մեջ կտրուկ փոփոխություններ ի հայտ եկան: Մայիսի 2-ի նրա խոսքում տեղ գտան թե՛ զգուշացումներ եւ թե՛   սպառնալից պահանջներ: «Սիրիայում այլեւս չպետք է կրկնվեն Համայում տեղի ունեցած զանգվածային սպանությունների նման դեպքերը: …Գտնում եմ, որ նման իրադարձությունների կրկնության դեպքում Սիրիային շատ դժվար կլինի վերացնել հետեւանքները, քանի որ միջազգային հանրությունը հարցի կապակցությամբ կհայտնի իր հստակ կարծիքը»,- նշել էր Էրդողանը:

Թուրք-սիրիական հարաբերություններում մայիս ամիսը հետզհետե դեպի «ավանդական» հարաբերություններ վերադառնալու շրջան հանդիսացավ, որում փոխադարձ անվստահությունը, քաղաքական մեղադրանքներն ու քայքայիչ գործունեությունը դարձան երկկողմ հարաբերությունների բնորոշ գծերը: Անգամ մայիսի վերջին մամուլում տվյալներ սպրդեցին երկկողմ տարաբնույթ հարաբերությունների կասեցման եւ Սիրիայի ներքին գործերին Թուրքիայի ռազմական միջամտության մասին: Այսպես` մայիսի 25-ին թուրքական Milliyet թերթը, վկայակոչելով Իսրայելի կառավարությանը մոտ կանգնած DEBKA հետախուզական կայքը, նշեց, որ վարչապետ Էրդողանը կառավարության ներկայացուցիչների հետ դռնփակ հանդիպման ժամանակ հրահանգել է կարճ ժամանակահատվածում խզել Դամասկոսի հետ հարաբերությունները: Իսկ մայիսի 31-ին բրիտանական The Independent պարբերականում հայտնի լրագրող Ռոբերտ Ֆիսքը նշեց, որ Սիրիայում քաղաքացիական պատերազմ սկսվելու դեպքում գաղթականների մեծ ներհոսքը կանխելու համար թուրքական բանակը պատրաստ է ներխուժել Սիրիա եւ ստեղծել անվտանգության գոտի։

Եթե թուրքական նշված ծրագրերն առայժմ գտնվում են դեպքերի համապատասխան զարգացման տիրույթում, ապա օրեր առաջ թուրքական Անթալիա քաղաքում «Սիրիայում փոփոխությունների օգտին» թեմայով խորհրդաժողովը, որի անցկացումն արտոնվել էր Թուրքիայի կողմից, արդեն իսկ ընդդեմ պաշտոնական Դամասկոսի գործելու նրա ցանկության արտահայտությունն էր: Հենց միայն խորհրդաժողովին Սիրիայի ընդդիմության շուրջ 300 ներկայացուցիչների մասնակցության փաստը վկայում էր, որ թուրք-սիրիական հարաբերություններում թեւակոխելու է կոշտ հակադրության շրջան: Հունիսի 2-ին ընդունված հայտարարության մեջ խորհրդաժողովի մասնակիցները կոչ են անում նախագահ Բաշար Ասադին անհապաղ հրաժարական ներկայացնել եւ իշխանությունը հանձնել Անցումային խորհրդին, որը կստանձնի պետության իշխանական գործառույթները, նոր Սահմանադրության կազմումը, մեկ տարվա ընթացքում խորհրդարանական եւ նախագահական ընտրությունների անցկացումը:

Ընդունված հայտարարությունը կարելի է համարել որպես Անկարայի առայժմ ոչ պաշտոնական պահանջների դրսեւորում, որը սակայն Թուրքիայում հունիսի 12-ին կայանալիք խորհրդարանական ընտրություններում իշխող «Արդարություն եւ զարգացում» կուսակցության հաղթանակից հետո կարող է դրվել նաեւ պաշտոնական քաղաքականության հիմքում: Փաստն այն է, որ Թուրքիայի իշխող կուսակցության իսլամիստական գաղափարախոսությունն ու կառավարության վերջին ամիսների քաղաքական գործունեությունը Անկարային մոտեցրել է Սիրիայի ընդդիմադիր «Մուսուլման եղբայրներ» իսլամական շարժմանը (ի դեպ, խորհրդաժողովում այս կազմակերպությունը կարեւոր դերակատարություն էր ստանձնել): Եվ մեծ է հավանականությունը, որ Սիրիայի հարցում 180 աստիճանով մայիսյան շրջադարձը կապված է «նեոօսմանականության» հայեցակարգի այնպիսի նոր կիրառելիության հետ, որտեղ գլխավոր արդյունք է դիտվում իր առանձնահատուկ ուշադրության եւ ռազմավարական հետաքրքրությունների շրջանակում գտնվող Դամասկոսում այնպիսի իշխանության ձեւավորումը, որը Սիրիան կվերածի կամակատար երկրի: Ու նման քաղաքականություն իրականացնելու համար Անկարային թվում է, թե ներկայացել է պատեհ շրջանը: Ուստի հարկ է առավել մեծացնել ճնշումը դժվար օրեր ապրող ալավիտական վարչախմբի նկատմամբ:

Նշվածը հիմք է տալիս այլ աչքով նայել Համայում տեղի ունեցած զանգվածային սպանությունների անթույլատրելիության վերաբերյալ Էրդողանի մայիսի 2-ի հայտարարությանը: Խնդիրն այն է, որ 1982թ. Սիրիայի բանակը Համայում մեծ սպանդ էր կատարել` ճնշելու համար իսլամիստների ապստամբությունը, որն առաջնորդում էին «Մուսուլման եղբայրները»: Քաղաքը ռմբակոծության ենթարկելու եւ այն գրոհով գրավելու հետեւանքով տասնյակ հազարավոր քաղաքացիներ էին զոհվել: Չնայած Համայում «արաբական հեղափոխությունների» ալիքի վրա վարչախմբի կողմից վերջին ամիսներին սպանված տասնյակ քաղաքացիների փաստին` Էրդողանի խոսքի ենթատեքստը վերաբերում էր 1982թ. դեպքերի կրկնության անթույլատրելիությանը:

Հունիսի 3-ին Սիրիայի ողջ տարածքում անջատվել էր ինտերնետ կապը: Նման քայլը պաշտոնական Դամասկոսի կողմից ցուցարարների դեմ որոշակի գործողությունների դիմելու ցանկության մասին էր խոսում: Դրանով փորձ էր արվում թուլացնել ցուցարարների ակտիվությունը ուրբաթօրյա աղոթքից հետո անցկացվող հանրահավաքներին: Ակտիվություն, որի կարեւոր բաղադրիչն են դարձել սոցիալական ցանցերը: Իսկ որոշակի գործողություններն արդեն կարծես հերթական պատասխանը լինեին պաշտոնական Անկարային: Al-Arabia հեռուստաալիքի հաղորդման համաձայն, նույն օրը` հունիսի 3-ին, Համա քաղաքում տեղի ունեցած բազմահազարանոց հանրահավաքին հետեւել էին իրավապահների հետ բախումները, որոնց հետեւանքով զոհվել էր առնվազն 67 մարդ:

Կարելի է ենթադրել, որ Սիրիային «ապտակելու» թուրքական քաղաքականությունն առանձնակի թափով շարունակվելու է նաեւ Թուրքիայում հունիսի 12-ին կայանալիք ընտրություններից հետո, քանի որ «Արդարություն եւ զարգացում» կուսակցության հաղթանակը գրեթե կասկած չի հարուցում: Սակայն Սիրիան  բոլորովին էլ մեկուսացված Լիբիան չէ եւ նրա շահերին հարգանքով են վերաբերում հատկապես Ռուսաստանն ու Իրանը: Միաժամանակ Սիրիան այսօր արդեն կրկին հզոր խաղաթղթի է փորձում վերածել քրդական գործոնը: Այս եւ թուրք-սիրիական «ավանդական» հարաբերությունների այլ գործոններ հիմք են տալիս մտածելու, որ երկու երկրների վերջին տարիների եղբայրությանը մնացել են վերջին ակորդները, եթե, իհարկե, Դամասկոսում իշխանությունը չկործանվի` չտապալվի իր ներքին խնդիրներում բավականին խճճված ալավիտական վարչախումբը: Մի դիպաշար, որն ինչքան հեռու է իրականությունից, նույնքան էլ մոտ է պատեհ ժամին սկզբունքորեն անսկզբունքայնություն ցուցաբերող թուրքական քաղաքականության համար:

Սարո Սարոյան

Ռազմավարական եւ ազգային հետազոտությունների հայկական կենտրոնի (ՌԱՀՀԿ) փորձագետ