Լրահոսում մի պահ աչքի զարնեց ինչ-որ թուրքի ասածը, թե մտադիր են Շուշին հռչակել... թյուրքալեզու երկրների մշակութային կենտրոն կամ մայրաքաղաք: Հենց այդպես: Անդրկովկասում հայկական հոգևոր-մշակութային, կրթական կենտրոնը՝ Շուշին... թյուրքալեզուների մշակութային մայրաքաղաք: Շուշիի հետ կապված թյուրքական «մշակույթի» միակ ու ամենից ցայտուն առնչությունը եղել է 101 տարի առաջ՝ 1920 թվականի Շուշիի հայության ջարդի տեսքով, երբ թուրքական բանակը, շրջակայքում եղած թուրք-թաթարական ավազակների հետ մարտի 22-26-ը տեղի ավելի քան 20 հազար հայության արյունահեղ կոտորած իրականացրեց:

Եվ հիմա՝ մեկ դար այդ դեպքերից անց, Շուշիի ազատագրումից 28 տարի անց, Հայաստանի իշխանությունը զավթած ապիկարների կողմից Շուշին իրենց «կիրթ ու կառուցողական» ալիևին հանձնելուց 2 ամիս ու 10 օր անց, ահա թյուրքալեզու մի ստահակ հայտարարում է, թե այն վերածելու են իրենց մշակութային մայրաքաղաքի կամ կենտրոնի:

Չէ, սրանք՝ «թավշյա» հերձվածողների այս կուտոկն ու դրանց կամակատարները Շուշին չեն հանձնել: Նվիրե՛լ են թուրքին: Ոչ միայն Շուշին, բայց Շուշին՝ հատկապես:

Մեկ ուրիշ տեղեկություն էլ մեխի պես ցցվեց մտապատկերում: «Արցախպրեսի» լրահոսում տեսա, բայց սկզբնաղբյուրը news.am-ն էր, որի թղթակցին «Շուշի քաղաքի թանգարաններ» ՊՈԱԿ-ի տնօրեն Լուսինե Գասպարյանը մասնավորապես հայտնել է, որ Շուշիում գործած 4 պետական և 2 մասնավոր թանգարաններից միայն գորգերի մասնավոր թանգարանի ցուցանմուշներն են դուրս բերվել քաղաքից: Այսինքն, մնացած թանգարանների ցուցանմուշների հավաքածուները, ֆոնդերը թողնվել են թշնամու տնօրինության տակ:

Այսպես, ըստ նույն աղբյուրի, ներկայումս թշնամու վերահսկողության տակ են անցել Շուշիի պատմության և մշակույթի 197 հուշարձան (158 միավոր), Կերպարվեստի թանգարանի մոտ 800 գեղանկար, գրաֆիկական աշխատանքներ, քանդակներ, Շուշիի երկրաբանության թանգարանի 700-ից ավելի ցուցանմուշ:

Չէ, սա հանցագործություն չէ: Այսինքն՝ սա ոչ թե սովորական հանցագործություն կամ քրեորեն հետապնդելի արարք է, այլ ուղղակիորեն ցեղասպանական բնույթի ոճիր է՝ գործված որպես սեփական ներկայացվող ազգի, ժողովրդի դեմ:

Այս փաստով հարուցվա՞ծ է արդյոք քրեական գործ: Խիստ կասկածում ենք, որ հարուցված լինի: Իսկ եթե հարուցվի, ապա որպես մեղադրյալներ պարտադիր պետք է ներգրավվեն նիկոլ փաշինյանը, երկու արայիկ հարությունյանները՝ «սրճասերն» ու կգմսն-ն, Արցախի ՊԲ ղեկավարությունը, ՀՀ ԶՈՒ ղեկավարությունը:

Տեսե՛ք, նիկոլ փաշինյանը մի քանի անգամ հայտարարել է, թե կարգավորման առաջարկվող տարբերակներում Շուշիի հանձնումը եղել է: Նրա այդ ստախոսությունը արդեն մերկացվել է, բայց հարցն այդ չէ: Հարցն այն է, որ փաշինյանն՝ ինքը, դեռ պատերազմից առաջ արդեն «հանձնած ուներ» Շուշին, որն, ըստ այդ կապիտուլյանտի՝ «դժգույն, դժբախտ քաղաք» էր:

Բայց, բացի այն, որ գործնականում գրեթե ամեն ինչ արվել է՝ «դժգույն ու դժբախտ քաղաքը» թշնամուն նվիրելու համար, կանխամտածված ոչ մի բան չի արվել Շուշիից պատմական և մշակութային արժեքները տարհանելու նպատակով: Ոչի՛նչ: Դա կոչվում է հանցավոր անգործություն:

Այդ ինչպե՞ս է, որ գորգերի մասնավոր թանգարանի ղեկավարության մտքով անցել է ցուցանմուշները տարհանել, իսկ պետական, ընդգծում ենք՝ պետակա՛ն թանգարանների ու մշակույթի օջախների ղեկավարությանը ոչ մեկը ո՛չ «բզել» է, որ նույն կերպ վարվեն, ո՛չ հրահանգել է, ոչ էլ՝ աջակցել:

Ավելին, գրեթե չեմ կասկածում, որ փաշինյանը միտումնավոր է Վազգեն Սարգսյանի հուշարձանը թողել թշնամուն հանձնվող Շուշիում: Իր նենգ ու ճղճիմ, ոխակալ կրքերին հագուրդ տալու համար: Բայց այդ հուզական պահերը դեռ մի կողմ:

Կոնկրետ. ի՞նչ է արվել պատմամշակութային ժառանգության ու ազգային հարստության անկապտելի մաս կազմող թանգարանային ցուցանմուշները պատերազմական գոտուց տարհանելու համար:

Ի դեպ, մի փոքր «շեղում» թեմայից: Ի տարբերություն փաշինյանի՝ ԽՍՀՄ ղեկավարությունը ոչ միայն մտադիր չէր հանձնել Լենինգրադը, այլև հնարավոր ու անհնար ամեն ինչ արվեց, որ թշնամական շրջափակման մեջ այն շարունակի կռվել ու չհանձնվի: Ու չհանձնվեց: Բայց Լենինգրադի թանգարանների, կոնկրետ՝ Էրմիտաժի առավել արժեքավոր ցուցանմուշները, այն ինչ հնարավոր էր տարհանել, տարհանվել են, մի մասը, ի դեպ, հայտնվել է նաև Երևանում: Եվ էլի, հատկապես որոշ անգետների համար. Էրմիտաժի արժեքավոր ցուցանմուշների տարհանումը հրաշալի կազմակերպել և իրականացրել է 1934-51թթ․ Էրմիտաժի տնօրեն, ականավոր հայազգի գիտնական Հովսեփ Օրբելին:

Վերադառնանք, սակայն, խնդրո առարկային:

Հիմա, ասում են, թե փորձում են ադրբեջանական կողմի հետ բանակցել, որ ռուսական խաղաղապահների միջոցով թանգարանային ցուցանմուշները հանձնվեն հայկական կողմին:

Այսինքն, ոչինչ չի արվում դրանք քաղաքից դուրս բերելու համար, երբ դեռ հնարավոր է, քաղաքը հանձնվում է թշնամուն, որից հետո... թշնամու հետ բանակցում են..., ավելի ճիշտ՝ թշնամուց մուրում են թանգարանային ցուցանմուշները, հավաքածուները: Դե, նրանք էլ, իհարկե, վազեվազ կբերեն ու կտան: Ջուղայի խաչքարերը վկա՝ հաստատ կտան:

Ասում են, Շուշիից վերջին պահին ինչ-որ արժեքավոր իրեր են սրանք տարհանել: Հիմնականում խոսում են պահուստային դրամական միջոցների և այլ նյութական արժեքների մասին: Հա, դե իհարկե, ամենակարևորը ինչ-որ փողեր տարհանելն էր: Իսկ թանգարանային ցուցանմուշները, ազգային պատմամշակութային ժառանգության նյութական արժեքները՝ հե՜չ: Այսինքն, նայած, թե ո՛ւմ համար ազգային, սրանք ի՞նչ կապ ունեն հայ ազգի ու հայության հետ:

Արմեն Հակոբյան