Հայաստանյան լրատվամիջոցներն այս տարի ևս անդրադարձան Տեռնընդառաջին, որ ժողովրդի մեջ հայտնի է  Տրնդեզ անունով։ Դրանցից շատերը, սակայն, տուրք տվեցին  տոնի խորհրդի միակողմանի մեկնաբանությանը, որն այն կապում է հրեաների սովորույթների և Քրիստոսի ծննդի հետ։ Մեր լրատվամիջոցներում գրեցին.  «Հնում գոյություն ուներ մի կարգ, երբ ծնողները առաջնեկ տղա երեխային քառասուն օրականում տանում էին տաճար: Հովսեփն ու Մարիամը մանուկ Հիսուսին նույնպես տանում են տաճար: Սիմեոն անունով մի ազնիվ ու արդար մարդ, Հիսուսին տեսնելով, հասկանում է, որ նա փրկություն ու լույս կլինի մարդկանց համար և ընդառաջ է գալիս նրանց: Այստեղից էլ առաջացել է  «Տեառնընդառաջը, որը նշանակում է տիրոջն ընդառաջ: Եվ նվիրված է քառասնօրյա Հիսուսին տաճար բերելուն»:

Կարծում եմ, «Երևան. 7 օր» թերթի 178 համարում ժամանակին հրպարակված իմ հոդվածը կարող է ընթերցողի համար նոր կողմից բացահայտել այս տոնի էությունն ու անվանումը, ուստի ավելորդ չեմ համարում այն մեկ անգամ ևս ներկայացնել ընթերցողին։

Ամեն տարի փետրվարի 13–ին Հայաստանի բազմաթիվ շրջաններում հազարավոր խարույկներ են վառվում,  նորապսակ զույգեր ունեցողները տոն են անում. ընդ որում՝ կարևոր չէ՝ շաբաթվա աշխատանքայի՞ն օր է դա, թե՞ հանգստյան։ Տրնդեզը հասել է 21–րդ դար ու արմատացել մեր հիշողության ու կենսակերպի մեջ։

Թեև այժմ տրնդեզ բառը փորձում են մեկնաբանել որպես «տեառնընդառաջի» ձևափոխված տարբերակ, բայց ակնհայտ է թե՛ տոնի, թե անվան հեթանոսական ծագումը։ Այն ծնունդ է առել անհիշելի ժամանակներում և քանի որ հաղթահարել է անհաշիվ փորձություններ, համոզվում ես, որ «ապրելու է» այնքան, քանի այս հողը բնակեցված է հայերով, հայկական ավանդույթներով կենցաղավարող մարդկանցով։ Հայ առաքելական եկեղեցին սրա պարագայում նույնպես, ինչպես և Վարդավառի, ճկնություն է հանդես բերել և խրախուսել, քանի որ խելամտորեն հասկացել է, որ ժողովրդի էությունից բխող այսպիսի տոները (փաստորեն՝ մեկը ջրի, մյուսը կրակի՝ տիեզերքի նյութական հիմքի չորս տարրերից երկուսը) բռնությամբ արգելելը կնշանակի պայքարել նրա ինքնության դեմ։

Տրնդեզի մասին ժողովրդի հիշողության մեջ պահպանվել են տարբեր պատմություններ, որոնց մի մասը շարադրված է «Արարատյան ուխտագրքում»։ Այնտեղ բառի բացատրությունը շատ հետաքրքիր ու համոզիչ է։ Գաղտնիք չէ, որ հնդեվրոպական նախալեզվից ժառանգված այր(ել) բառի նախնական ձևը ատր–ն է, ինչպես մայրը ծագում է մատ(ե)ր ձևից։ Բառի առաջին վանկը համարվում է կրակ նշանակող այս տառակապակցությունը՝ տր։ Բառի երկրորդ մասի իմաստը փնտրելու կարիք չկա՝ յուրաքանչյուր հայախոսի ծանոթ է նրա նշանակությունը՝ կույտ, շեղջ։ Նկատի ունենալով տոնի արտաքին կողմը՝ ամեն ինչ միանգամայն հասկանալի է դառնում։

Իսկ ո՞րն է համարվում տոնի էությունը։ Բառի կազմությունը բացատրելիս բաց թողեցինք միջնահանգ ն–ն։ Սրա առկայությունը բացատրվում է որպես որոշյալ հոդ, իսկ դա նշանակում է, որ գործ ունենք որոշակի կրակի հետ՝ դա աստվածային երկունքի հրով բոցավառված խարույկն է։ Ու այստեղ անհնար է դառնում չհիշել Վահագնին։ Ըստ Արարտյան դիցաբանության՝ Վահագնը երկրի վրա ծնվում է յուրաքանչյուր 10 000 տարին մեկ։ Նա երկիր է իջնում Չարի (ոչ արի) վիշապին սպանելու և վիշապի գարշանքը Երկրի վրայից լվալու Մեծ Ջրհեղեղով։ Հիշենք, որ Վահագնը երկնային ջրերի ճանապարհը վիշապից ազատելու խորհուրդ ունի։ Մեծ Խորենացին մեզ է հասցրել Վահագնի ծնունդի տպավորիչ նկարագրությունը։ Ըստ ավանդության՝ Արի Մանը վերցնում է բոցավառվող եղեգան կրակը, խարույկ է վառում։ Եվ դա տրնդեզի կրակն է։ Աստվածային երկունքի այդ կրակով է նա կռում նաև զորության թուր–կեծակին։ Այդ կայծակնացայտ թուրը հազարամյակներ անց իր մեծ էպոսի պատումը հյուսող ժողովուրդը Սասունցի Դավթի ձեռքին է դնելու։

Տոնի ժամանակ մարդիկ օծվում են կրակով, նրանց մեջ նորոգվում է Աստվածային Արարչագործության զգացողությունը, զորանում են։ Երկունքը տևում է քառասուն օր։ Ավանդույթի համաձայն՝ դիզված աստվածային կրակը քառասուն օր չի հանգչում։ Կրակով զորացած արիները երգում ու պարում են նրա շուրջը, սպասում Վահագնի ծննդին։ Ջահել հարսները թռչում են այդ աստվածային կրակի վրայով, որպեսզի Վահագնի նման որդիներ ծնեն։ Աստվածային երկունքով բռնված երկրին ու երկինքը Վահագնին կյանք են տալիս քառասուներորդ օրը, որը համապատասխանում է Արեգ ամսվա առաջին օրվան։ Հաշվարկը ցույց է տալիս, որ այդ օրը համընկնում է գարնանային գիշերահավասարին։

Կարծում եմ՝ արժե, որ երևանյան (ոչ միայն) բազմաբնակարանի բակում նորապսակների համար խարույկ վառող հայը մի փոքր խորհի ծեսի խորհրդի ու հազարամյա արմատների մասին ու նաև իմանա, որ հնդեվրոպական շատ ազգեր ևս իրենց տոնակատարությունների մեջ պահպանել են նրա հետքերը՝ կրակ են վառում, շուրջը երգում ու պարում, սպասում նորի Ծնունդին։

Արմենուհի Փալանդուզյան