Առաջին հերթին այս հարցադրումը ցինիկ է հնչում, քանզի Մաքիավելին միշտ ասոցացվել է ցանկացած, այդ թվում նաև՝ անբարո արարքներ անելու գնով նպատակին հասնելու հայտնի ուսմունքի հետ։

Սակայն այս տարածված միֆը, ինչպես շատ այլ միֆեր, իրականությանը չի համապատասխանում։

Մաքիավելիի հանդեպ այս վերաբերմունքը համընդհանուր բնույթ ունի, թեև քաղաքագետներին ու պատմաբաններին վաղուց են հայտնի այս սխալ պատկերացման պատճառները։

Նախ կարճ ներկայացնենք, թե իրականում որն է եղել Մաքիավելիի ուսմունքի իրական նշանակությունը, որից հետո փորձենք հասկանալ, թե այդ մոտեցումները որքանով կարող են կիրառելի լինել նաև մեզ մոտ։

Ի՞նչ միջավայրում առաջացավ Մաքիավելին

Ինչպես հայտնի է, միջնադարյան վերածնունդը անտիկ աշխարհի արժեքների մասնակի վերականգնման յուրօրինակ փորձ էր, երբ եկեղեցու դերն ու նշանակությունը սկսեցին անկում ապրել, իսկ անհատի դերը կրկին սկսեց արժեվորվել։ Պետք է նշել, որ վերածննդի հայրենիքը միջնադարում դարձավ Իտալիան։ Պատճառն այն էր, որ այդ երկիրը տրոհված էր բազմաթիվ մասերի՝ քաղաք–պետությունների, որտեղ (գոնե մեծ մասում) հաստատված էին հանրապետական կարգեր։ Երբ ոչ անգլիական, ոչ էլ ֆրանսիական հեղափոխությունները դեռ չէին իրականացել, իտալական այս քաղաքներում փաստացի հաստատված էին այն ժամանակվա չափանիշներով բավականին լուրջ դեմոկրատական կարգեր։

Հասկանալի պատճառով այդ քաղաքներում կրոնի ու եկեղեցու դիրքը նույնպես ավելի նվազ վիճակում էր, քան այլ եվրոպական երկրներում։

Եվ տրամաբանական էր, որ հենց այստեղ պետք է ծնվեին աշխարհահռչակ Լեոնարդո դա Վինչին և Միքելանջելոն։

Եվ եթե անգլոսաքսոնական երկրներում դեռ սպասվելու էին կրոնական ռեֆորմացիայի պահանջները, ապա Իտալիային դա չէր սպառնում։ Քանզի այստեղ մարդիկ վաղուց փաստացի ապրում էին աշխարհիկ կյանքով։

Տրամաբանական էր, որ առաջադիմական արժեքների տեսանկյունից իտալացիները պետք է լինեին առաջամարտիկներ՝ դա Վինչին՝ նկարչության մեջ, Միքելանջելոն՝ քանդակագործության, իսկ քաղաքական տեսություններում այդպիսին դարձավ մեկ այլ հայտնի իտալացի՝ Նիկոլո Մաքիավելին։

Ո՞վ էր Նիկոլո Մաքիավելին

Մաքիավելին իտալական քաղաքներից մեկի՝ Ֆլորենցիայի պետական իշխանության շարքային ծառայողներից էր, ով մեծ մասամբ զբաղվում էր արտաքին գործերով։

Մաքիավելիի կյանքը կարելի է պայմանականորեն բաժանել երկու մասի՝ մինչև 1512 թվականը, երբ նա աշխատում էր պետական համակարգում, և դրանից հետո, երբ նրան հեռացրեցին բոլոր տեսակի պաշտոններից, իսկ մի պահ նույնիսկ նա հայտնվեց բանտում։ Իր կյանքի այդ երկրորդ հատվածում նա արդեն զբաղված էր պատմագրությամբ, իր դիտարկումներով, որտեղից էլ ծնվեց նրա հանրահայտ «Տիրակալը» աշխատությունը։

Նրա գործունեության վերելքը 1502–1510 թվականներն էին, երբ նա ակտիվ դերակատարում ուներ Ֆլորենցիայի քաղաքական կյանքում։ Այդ ժամանակ Ֆլորենցիայի ղեկավարը Չեզարե Բորջիան էր՝ Հռոմի պապ Ալեքսանդր 6–րդի հարազատ որդին։

Այդ ժամանակ Բորջիային հաջողվեց իր վերահսկողության տակ վերցնել բացի Ֆլորենցիայից՝ նաև մի շարք այլ իտալական քաղաքներ։

Ընդհանրապես, Բորջիայի նպատակը ողջ Իտալիայի վերամիավորումն էր։ Սակայն դա նրան չհաջողվեց, քանզի կար լրջագույն պատճառ. Իտալիայի վերամիավորմանը դեմ էր Հռոմը։

Պատմականորեն Հռոմի պապերը մեծ դեր կատարեցին, որպեսզի Իտալիան երկար ժամանակ տրոհված մնար, քանզի վերամիավորված Իտալիան լրջագույն վտանգ կարող էր ներկայացնել Հռոմի պապի անդրազգային կարգավիճակին։

Ահա թե ինչու տրոհված իտալական քաղաքների շարքում ամենամեծ ու հզոր բանակն ուներ Հռոմի պապը, սակայն նա մատը մատին չէր խփում, երբ այդ քաղաքները նվաճվում եին ֆրանսիացիների կամ իսպանացիների կողմից։

Չե՞ որ Հռոմի պապը միայն իտալացիների պապը չէր։ Ահա թե ինչու Իտալիան հետագայում վերամիավորվեց՝ ի հեճուկս Հռոմի պապերի ցանկության։ Ահա թե ինչու Իտալիայի վերամիավորման ընթացքում որոշում կայացվեց Հռոմի պապին տալ առանձին պետության կարգավիճակ՝ անկախ իտալական իշխանությունից։

Սակայն դա իրականացավ հետագայում։

Իսկ 1500–ականներին առաջին գործիչը, ով փորձ արեց վերամիավորել Իտալիան, Չեզարե Բորջիան էր, որին ակտիվ փորձում էր օգնել իր քաղաքական խորհրդատվություններով Մաքիավելին։

Երբ Բորջիան գահընկեց արվեց 1512 թվականին, Մաքիավելիին նույնպես հեռացրին իշխանությունից, և նա ստացավ ազատ ժամանակ՝ զբաղվելու պատմագրությամբ։

Հենց այդ ժամանակ էլ ծնվեց նրա հանրահայտ աշխատությունը՝ «Տիրակալը»։ Հասկանալի է, որ տիրակալի դերում Մաքիավելին նկարագրել էր Չեզարե Բորջիային։

Մաքիավելին ոչ միայն հիացած էր Բորջիայով, այլ նաև մեծ հույս ուներ, որ նրա միջոցով ողջ Իտալիան վերջապես կվերամիավորվեր։

Ահա թե ինչու հանուն այդ նպատակի Մաքիավելին արդարացնում էր Բորջիային՝ իր՝ նպատակին հասնելու բոլոր միջոցներով։

«Տիրակալը» շարքային աշխատություն չէր։ Այստեղ ներկայացված էին այն ժամանակների համար հեղափոխական մոտեցումներ, քանզի կրոնական արժեքներով ապրող այն ժամանակվա քաղքենի եվրոպական միտքը չէր կարող մարսել Մաքիավելիի անկեղծ այն թեզերը, որոնք իրական կյանքում բոլորը կիրառում էին, սակայն ոչ ոք դա չէր ուզում խոստովանել։

Մաքիավելին այդ իմաստով Ամերիկա չէր հայտնագործել, պարզապես որպես քաղաքական միտք լեգիտիմացրեց այն, ինչ ընդունված էր կիրառել։

Ո՞րն էր Մաքիավելիի ուսմունքի գլխավոր իմաստը

Մինչ Մաքիավելին բոլոր քաղաքագետներն ու փիլիսոփաները գլխավոր հարցը համարում էին «ո՞րն է պետության նպատակը» թեզը։

Իսկ իշխանության հասնելու ուսմունք, որպես այդպիսին, չէր քննարկվում։

Մաքիավելին առաջինն էր, ով բաց ներկայացրեց նաև իշխանության հասնելու, այն պահելու և ուժեղացնելու հարցերը։

Ավելին՝ եթե նախքան Մաքիավելին այդ խնդիրները լուծելիս ոչ ոք վերը նշված նպատակները որպես աշխարիկ հարց չէր դիտարկում, ապա Մաքիավելին առաջինն էր, որ նշեց, որ իշխանության հասնելու և պահելու համար կրոնական ու բարոյական սկզբունքները կիրառելի չեն։ Այսինքն, ըստ Մաքիավելիի՝ իշխանության հասնելու համար պետք է կիրառվեն այն սկզբունքները, որոնք կկարողանան լուծել այդ հարցը։ Իսկ թե ինչքանով դա կարող է հակասության մեջ մտնել ընդունված բարոյական նորմերի հետ, կարևոր չէ։

Քանզի, ըստ Մաքիավելիի, պետության ստեղծման գաղափարն ավելի նվազ արժեք չէ, քան բարոյական և կրոնական նորմերի պահպանումը։

Այլ կերպ ասած՝ եթե Բորջիային, հանուն Իտալիայի վերամիավորման, անհրաժեշտ էր, որ նա բարոյական նորմերը խախտելով դա իրականացներ, ապա դա ընդունելի էր։ Քանզի, ըստ Մաքիավելիի, Իտալիայի վերամիավորման հարցն ավելի կարևոր էր, քան բարոյական նորմերի պահպանման գնով դրան չհասնելը։

Այսպիսով, Մաքիավելին չէր մերժում բարոյականությունը ընդհանրապես։ Պարզապես նա կարծում էր՝ բարոյականությունը, կրոնական արժեքները, էթիկան կարող են խաչվել կամ չխաչվել քաղաքական նպատակահարմարության հետ։

Բայց, ըստ նրա, չի կարելի բարոյականությունն ու կրոնական պոստուլատները ավելի բարձր դասել պետության վերամիավորման գաղափարից։ Քանզի նա տեսնում էր, որ Հռոմի պապերը, հանուն իրենց անդրազգային կարգավիճակի պահպանման, խոչընդոտում էին Իտալիայի վերամիավորմանը։ Այդ իսկ պատճառով Մաքիավելիի համար «չարի» ու «բարու» հասկացությունները դարձան հարաբերական։

Օրինակ՝ եթե հարևանը թունավորում է իր հարևանին նախանձից, դա վատ բան է։ Բայց եթե Բորջիան կարող է թունավորել իր թշնամուն՝ հարևան իտալական քաղաքի ղեկավարին, որպեսզի համատեղ զորքերով դիմագրավի իսպանացիներին, ապա դա կարող է համարվել «բարի գործ»։ Քանզի, ըստ Մաքիավելիի, «նպատակը արդարացնում է միջոցները»։

Մաքիավելին ռացիոնալ իդեալիստ էր, ով ձգտում էր, որ իր հայրենիքը վերամիավորվի։ Սակայն «նպատակը արդարացնում է միջոցները» եզրույթը նույնպես երկիմաստ բնույթ կարող է ունենալ։

Այդ իսկ պատճառով Մաքիավելիի ուսմունքից հետագայում սկսում էին օգտվել ոչ միայն պետական մեծ գործիչները, այլ նաև տականքները։ Քանզի այդ թեզի բարոյական լեգիտիմացիան երկիմաստություն է պարունակում։

Հետագայում Մուսսոլինին, Լենինը, Ստալինը, Հիտլերը և մյուսները կիրառում եին հենց Մաքիավելիի այս ուսմունքը՝ այն նախապես լեգիտիմացնելով իրենց համար։

Բայց նույն այդ սկզբունքը կիրառում էին նաև հակահիտլերյան կոալիցիայի անդամները՝ Ստալինը, Ռուզվելտը և Չերչիլը՝ իրենց նպատակին հասնելու համար։ Այս դեպքում մենք այդ սկզբունքի կիրառումը համարում ենք որպես «բարի նպատակ», քանզի առանց դրա՝ նացիզմի հանդեպ հաղթանակը հնարավոր չէր լինի։

Այսպիսով, եթե ամփոփենք, ապա կարող ենք նշել, որ մաքիավելիզմը կիրառվում է բոլորի կողմից։ Թեև ոչ ոք չի ուզում խոստովանել դա։

Պարզապես պետք է հասկանալ, թե որ տարբերակում այն կարող է «բարի նպատակների» ծառայել, իսկ որ տարբերակում՝ ոչ։

Սա է խնդիրը։

Ի՞նչ դեր կարող է խաղալ մաքիավելիզմի կիրառումը Հայաստանում

Ապրիլյան հեղափոխության արդյունքում երկրի նախկին քաղաքական դաշտը փլուզվեց։

Սակայն հաշվի առնելով, որ այսօր մենք ունենք իշխանության մեջ մեկ մարդու վրա հիմնված համակարգ, ապա հասկանալի է, որ այդ մարդու վարկանշի անկումից հետո, ինչը ժամանակի ընթացքում անխուսափելի է լինելու, ունենալու ենք համընդհանուր պետական–քաղաքական ճգնաժամ, որը կարող է սպառնալ պետության քայքայմանը։

Նախկին իշխանության ժամանակ էլ երկրի ղեկավարի վարկանիշը բարձր չէր։ Սակայն պետությունը զարգանում էր նախկին կայացած համակարգի իներցիայի շնորհիվ։ Նախկին ղեկավարն այդ համակարգի լեգիտիմությունը կասկածի տակ չէր դնում։

Այսօր վիճակը բոլորովին այլ է։ Քանզի ներկայիս ղեկավարն անընդհատ կասկածի տակ է դնում իր կողմից ժառանգած համակարգը, բայց և նորն էլ չի կարողանում ձևավորել։

Այսօրվա կայունությունը պահպանվում է դեռ իր հեղինակության պահպահման շնորհիվ։ Ամիսներ անց իր հեղինակության վարկանիշը փոփոխվելու է, սակայն պաշտոնական մակարդակով հայտարարված այն եզրույթը, որ մենք այսօր «չկայացած պետություն ենք», մնալու է բոլորի հիշողության մեջ։

Ընդ որում, եթե ամիսներ անց նույն անձի կողմից հայտարարվի, որ արդեն «պետությունը կայացել է», ապա դա բոլորի կողմից կընկալվի որպես համազգային խաբեություն։

Իսկ եթե այդպիսի բան չհայտարարվի, ապա ամիսներ հետո պետության մեջ կայունությունը ինչպե՞ս է պահպանվելու։ Հարցը պատասխան չունի։

Ահա այս հարցադրումն է, որ պետք է մտահոգի բոլորին, և խնդիր դրվի նոր քաղաքական դաշտի ձևավորման համար, որտեղ նախկին վիրավորանքներն ու պատկերացումները պետք է մեղմվեն, քանզի առանց դրա ամիսներ անց մենք կարող ենք ունենալ խիստ վտանգված և կայունությունը խաթարված պետություն՝ դրանից բխող լրջագույն վտանգներով։ Ադրբեջանի սպառանալիքները, միևնույն է, մեզ կստիպեն արագ կողմնորոշվել։ Կհասցնենք դա, թե ոչ, խնդիր է։ Եվ ինչքան շուտ դա հասկանանք, այնքան լավ, որպեսզի մեր այսօրվա հայկական «Չեզարե Բորջիան» նոր գեներացված վերնախավի հետ կարողանա հասնել իր նպատակին։

Երվանդ Բոզոյան

Քաղաքական մեկնաբան

Աղբյուրը՝ politeconomy.org