Հայ մեծ գրող, մտավորական, մեծ հայրենասեր ու մեծ հայ Ավետիք Իսահակյանը, երկար տարիներ ապրելով Հայաստանից հեռու, այդպես էլ չդադարեց մտածել հայերեն, հայերի ու հայրենիքի մասին: Իսահակյանի մասին փաստերը պետք է բաժանել երկու խմբի՝ հայտնի և ոչ լիովին հայտնի:

Ցավոք, Իսահակյանի ամբողջ գործունեությունը չէ, որ բացահայտված է, բայց բացահայտվածներն էլ պակաս կարևորություն չունեն:

Իսահակյանը երկար տարիներ ապրել է Շվեյցարիայում և Գերմանիայում, որի պատճառը պարզ էր: Նա ՀՅԴ Ալեքսանդրապոլի կոմիտեի անդամ էր, համարվում էր Ցարական Միապետության դեմ պայքարող, մի քանի անգամ ձեռբակալվել էր ու աքսորվել, հետևաբար նրա կյանքը այլևս վտանգված էր հայրենիքում:

Դեռևս 1914թ-ին Բեռլինում ստեղծվում է Գերմանահայ ընկերություն՝ մեծ հայասեր Յոհաննես Լեփսիուսի գլխավորությամբ: Իսահակյանը դառնում է ընկերության քարտուղարը: Նա Եվրոպայում փորձում էր միջոցներ գտնել հայրենակիցներին օգնելու համար: Բայց շուտով մեկը մյուսի հետևից սարսափելի լուրեր է ստանում հայրենիքից կոտորածների մասին. Սիամանթոն, Դանիել Վարուժանը և մյուս հայ մտավորականները սպանված էին: Իսահակյանի հարսը հետագայում պատմում է, որ օրերով չէր խոսում: Իսահակյանը հաճախ իր մտքերը կիսում էր իր հարսի հետ: Իսահակյանի խորը ապրումների մասին են վկայում նաև նրա այդ շրջանի գրած բանաստեղծությունները:

Մեծ հայրենասերի ծավալած գործունեության շատ մանրամասներ բացահայտվեցին բանաստեղծի մահվանից տասնյակ տարիներ անց և հիմնականում նրա անձնական նամակներից: Պահպանվել են Շահան Նաթալիի նամակները Իսահակյանին, որտեղ նա դիմում էր նրան ուղղակի Ավո: Շահան Նաթալին «Նեմեսիս» օպերացիայի հիմնական կազմակերպիչներից էր համարվում: Հետագա փաստերը ցույց տվեցին Իսահակյանի` ոչ միայն Շահան Նաթալիի, այլ նաև «Նեմեսիս» օպերացիայի հետ ունեցած կապը:

Հայոց ցեղասպանության կազմակերպիչներին դատապարտեցին մահվան, և քաղաքական հուզումներից խուսափելու համար անգլիական կողմը նրանց տեղափոխեց Մալթա, որ այնտեղ իրականացնի նրանց մահապատիժը հանգիստ պայմաններում: Սակայն այնտեղ նրանց փոխարինեցին անգլիացի բանտարկյալների հետ և ազատ արձակեցին:

1919թ-ին արդեն սկսվեց կազմավորվել հայ վրիժառուների խումբը և մշակվել հատուկ օպերացիա, որը անվանվեց «Նեմեսիս»: Վերջին տարիներին միայն բացահայտվեց Իսահակյանի ու Նեմեսիս օպերացիայի կապը: Բայց փաստերը նաև մատնանշում են այն հանգամանքին, որ Իսահակյանը ոչ միայն կապ ուներ, այլ հենց ինքն էր կազմակերպիչներից և ոգեշնչողներից մեկը, նա էր ֆինանսական միջոցներ հայթայթում գործողություններն իրականացնելու համար:

Սողոմոն Թեհլերյանը, որ նույնպես մասնակցում էր օպերացիային, ուղարկվում է Բեռլին: Նրան տեղեկացնում են, որ Բեռլինում նրան է սպասելու Ավետիք Իսահակյանը: Բեռլինում արդեն Թեհլերյանը ստանում է Շահան Նաթալիից հետևյալ գրությունը. «Կը պայթեցնես գանգը թիւ 1 ազգասպանին եւ չես էլ փորձեր փախչիլ. Կը կանգնես տեղդ, ոտքդ սատակին վրա ու կը յանձնուիս ոստիկաններուն, որոնք կու գան ու կձերբակալեն քեզ»:

Բեռլինում Թեհլերյանի հետ Թալեաթ Փաշային մի քանի օր հետևել է նաև Իսահակյանը: 1921թ-ի մարտի 15-ին Հարդենբուրգ փողոցի մյուս կողմում կանգնած էր Իսահակյանը, որը պատրաստ սպասում էր, որ եթե հանկարծ Թեհլերյանը չկարողանա սպանել, նա էր սպանելու Թալեաթին: Իսահակյանը նաև մեծ դեր ունեցավ Թեհլերյանի արդարացման գործում:

Իսահակյանի ցանկությամբ այս և մյուս բոլոր փաստերի մասին գրեթե չխոսվեց: Միայն կան կցկտուր վկայություններ անձնական արխիվներում և նամակներում: Բանաստեղծի գործունեության մասին գիրք գրեց հետագայում նրա որդին՝ Վիգեն Իսահակյանը՝ վերնագրելով գիրքը «Հայրս»: Գիրքը հրատարակվեց Ավետիք Իսահակյանի թոռան՝ Ավիկ Իսահակյանի կողմից:

Ավետիք Իսահակյանը Թալեաթին հետևել է ոչ միայն Բեռլինում: Ահա 1919 թվականի նոյեմբերի 26-ին Վահան Զաքարյանին Ժնևից հղված նամակում գրում է. «Վերջերս Բեռլինի գազանը, հրեշը մի քանի օրով եկած է եղել Զվեցարիա, մինչև իմացանք, արդեն վերադարձել էր Բեռլին: Ժողով են ունեցել Բեռն…նույն անունով էր եկել, ինչ-որ Բեռլին ուներ»:

Թալեաթի սպանությունից հետո դատավարությանը Իսահակյանը ուշի-ուշով հետևում էր և դատավարությունից հետո գրառում. «Սողոմոնի հետ փողոց կիջներ ոչ միայն ինքը. ան ինքը չէր, որ փողոց կիջներ. իր մեջ կիջնեին դարերը, միլիոնավոր սպանվածները: Նա կտաներ իր առջև դրոշակը ամբողջ ժողովրդի պատվին…»:

Այս մասին վկայում է նաև Վիգեն Իսահակյանը. «Մենակ մի զգացում էր տիրում նրա (Ավետիք Իսահակյանի- Ա. Գ.) հոգում` վրեժխնդրության զգացումը: 1919թ. աշնանը նա երեք ամսով Բեռլինում էր, նրան մի գաղտնի հանձնարարություն էին տվել: Վրեժով լցված հայ տղերքի հետ պիտի հետևեր հայ ազգի դահիճ Թալեաթ փաշային, որը ուրիշի անվան տակ թաքնվում էր Բեռլինում և շարունակ բնակարաններ էր փոխում: Ինչպես գիտենք, այս հրեշն իր արժանի պատիժն ստացավ. քաջ Սողոմոն Թեհլերյանը ինչպես մի կատաղած շուն սատկացրեց նրան Բեռլինում` ասֆալտի վրա: Եվ հայրս հատուցման այդ սուրբ գործում նույնպես ուներ իր ավանդը»:

Իսահակյանի տանը բազմիցս է խոսվել Սողոմոն Թեհլերյանի մասին: Վարպետը հարսին` Իզաբելլա Իսահակյանին բազմաթիվ մանրամասներ է պատմել Թալեաթի սպանությանն իր մասնակցության մասին: Նույնիսկ կարծիքներ կան, որ սպանությունը նախապես հանձնարարված է եղել բանաստեղծին: Իսահակյանի պատմածից հայտնի է դառնում, որ Բեռլինում բազմիցս հանդիպել է Թեհլերյանին և միասին զննել են Թալեաթի լուսանկարները: Հավանաբար, այս զննումները 1921 թվականի սկզբներին Բեռլինում հաստատված և Ալի Սալի Բեյ վաճառականի կեղծանվան տակ ներկայացող Թալեաթին հայտնաբերելու համար են եղել:

Այն, որ Ավետիք Իսահակյանը Թալեաթի սպանության կազմակերպիչներից էր և գտնվում էր իրադարձությունների կիզակետում, հաստատում են նրա ուղարկած և նրան հասցեագրված բազմաթիվ նամակներն ու գրառումները: Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանում պահպանվել է Իսահակյանին հասցեգրված Արտաշես ստորագրությամբ երեք նամակ, որոնցից մեկում գրված է. «Սիրելի՛ Ավո, այս րոպեին մի թուղթ գրեցի քո հասցեին, որով խնդրում եմ Մուշեղի, Հակոբի և իմ անունով, որ դու Բեռլինում եղած ատենդ աշխատես մեզ համար, որ մեզի թողնին Գերմանիայի, Ուկրաինայի վրայով Կովկաս գնալ: Այստեղից երևի Աշոտն էլ մեզ կընկերանա: Խնդրում ենք, ուրեմն, այս ուղղությամբ ավելին անել…»:

Նամակի հեղինակը խոտորջուրցի վրիժառու Արտաշես Գևորգյանն է, որը 1922-ի ամռանը Ստեփան Ծաղիկյանի և Պետրոս Տեր-Պետրոսյանի հետ Թիֆլիսում սպանեց Խոտորջուրի ջարդերի անմիջական կազմակերպիչ Ջեմալ փաշային: