Ընկերներիցս Վազգեն Ղազարյանը վերջերս մի հետաքրքիր ֆրազ ասաց: Մոտավորապես հետևյալն էր. «Ես չեմ կարող մտաբերել մի պատմական ժամանակահատված, որի համեմատ մենք այսօր ավելի վատ ենք»:

Մեծ հաշվով սա ճիշտ տեսակետ է: Կարելի է, իհարկե, փորձել առարկել՝ խորանալով մանրամասների մեջ, բայց դա էական չէ: Համաձայնությունն այս մտքի հետ չի նշանակում, որ մեր պատմությունն այնքան վատն է, որ ներկան, իր բոլոր խնդիրներով հանդերձ, շահեկան վիճակում է, ոչ էլ նշանակում է ներկայի խնդիրների անտեսում: Ավելին, ես կընդհանրացնեի հետևյալ կերպ՝ ո՛չ մեր պատմությունն է ողբերգություն և ձախողում իր ամբողջության մեջ, ո՛չ էլ մեր պատմության նոր և նորագույն շրջանը մասնավորապես:

Հետաքրքիր փաստ՝ հայոց պատմությունը քննադատաբար դիրքերից վերլուծության ենթարկելու փորձերն արվում են «как бы» առաջադիմական դիրքերից, բայց իրականում մեծ մասամբ ներկայացնում են միջանադարյան կրոնական գիտակցությանը բնորոշ կառուցվածքները: Պատմական ողբը, ինչպես և ապոկալիպտիկ ընկալումը սպեցիֆիկ միջնադարյան ժանրեր են՝ ոճավորումներ, որոնք հաճախ քիչ են կապված իրականության հետ: Դրա համար է, որ Խորենացու «Ողբը» բառացի ընկալող մեր ժամանակակիցները, անտեսելով ոճավորման փաստը, ընկնում են չափազանցությունների դաշտ՝ «Խորենացուց ցայսօր բան չի փոխվել»: Փոխվել է. այսօր ինտերնետ կա (կատակ): Իսկ եթե լուրջ, ապա դժվար չէ նկատել, որ միջնադարից ժառանգած ողբասացությունը մնում է մեզանում պատմության իմաստավորման հիմնական կաղապար, իսկ ապոկալիպտիկան՝ ներկայի բացատրության և ապագայի կանխատեսման կարևոր մոդել: Հիշում եմ՝ 90-ականներին նույնիսկ շատ լուրջ մի գիրք էի տեսել, որի առաջին նախադասությունը հետևյալն էր. «Ողջ հայ ժողովրդի պատմությունը ցեղասպանութուն է»: Անկեղծ ասած, այդ նախադասությունը կարդալուց հետո գրքի ընթերցումն ընդհատեցի: Բայց գաղտնիք չէ, որ մեր հասարակության մի զգալի մասի պատմական ընկալումը շատ չի տարբերվում «ցեղասպանական» այս մոդելից: Մեղավորն, իհարկե, ավելի պատմագիտությունն է, քան հասարակությունը, քանի որ պատմաբանների յուրաքանչյուր նոր սերունդ պարտավոր է ժամանակակիցներին ներկայացնել պատմության նորացված մոդել: Բայց սա առանձին խոսակցություն է: Ապոկալիպտիկայի մասին: Երևի կհամաձայնվեք, որ մենք անընդատ «կործանվում ենք» եթե ոչ հենց այս պահին, ապա գոնե տեսանելի ապագայում: Առնվազն Հայաստանի անկախությունից ի վեր մեր երկիրն ու պետությունն ամեն տարի «կործանման եզրին են»: Կործանումը դարձել է սեփական գոյության իմաստավորման կերպ:

Եվ ի՞նչ, արդյոք անա՞մպ է Հայաստանի երկինքը, և անհանգստանալու տեղ չկա՞: Բնականաբար ո՛չ: Ոչ թե ուղղակի խնդիրներ, այլ իրոք լրջագույն խնդիրներ են ծառացած մեր առջև: Բայց ապոկալիպտիկան և ողբասացությունը չեն կարող օգնել ո՛չ այդ խնդիրների իմաստավորմանը, ո՛չ էլ դրանց արդյունավետ լուծմանը. հակառակը՝ դրանք մեզ ներքաշում են իռացիոնալ դաշտ: Խնդիրների լրջության գիտակցումը ենթադրում է դրանց լուծման բանական ձևակերպված առաջարկներ, այլ ոչ թե աշխարհի վերջ, կործանում և աղետ: Իսկ բանական ձևակերպված առաջարկները ենթադրում են իրավիճակի բանական իսկ ընկալում-իմաստավորում:

Կործանման հոգեբանությունը, որպես իր երկվորյակ եղբայր, ենթադրում է նաև «գոյատևման ռազմավարություն»: Այսինքն, եթե անընդատ կործանվում ենք, ուրեմն պետք է մի կերպ գոյատևենք, պաշտպանվենք: Այլ կերպ՝ կործանման վտանգի պատասխանը գոյատևման առաջնահերթությունն է: Եթե ուշադիր լինենք, կնկատենք, որ անընդատ կոչ ենք անում «պահպանել» մշակույթը, լեզուն, ինքնությունը, նաև ռազմական հաղթանակի արդյունքները: Կարծես ոչ ոք չի ասում՝ առա՛ջ տանենք, զարգացնե՛նք այդ ամենը: Վերցնենք մշակույթի և լեզվի օրինակները: Պահպանել լեզուն և մշակույթը բնական ռազմավարություն է թվում օտար տիրապետության տակ գտնվող էթնիկ փոքրամասնության համար: Բայց անկախ ազգի համար դա բավական տարօրինակ ռազմավարություն է: Դրանից ռեզերվացիայի հոտ է փչում: Մշակույթը պետք չէ պահպանել. այն պետք է ստեղծել այսօ՛ր և այստե՛ղ: Եվ դա էլ, ի դեպ, հենց պահպանման լավագույն միջոցն է, եթե, իհարկե, պահպանում ասելով չենք հասկանում կոնսերվացիա, այլ կենդանի ավանդույթի պահպանում: Նույնը վերաբերում է լեզվին: Լեզուն ոչ թե պահպանել է պետք, այլ մտածել դրա մրցունակության մասին այսօրվա աշխարհում: Պահպանման ջատագովների երրորդ սիրած կետն «ազգային ինքնությունն է»։ Այն իբր վտանգված է «համաշխարհայնացման» արդյունքում: Թե ի՞նչ է այդ համաշխարհայնացումը, որը հետսովետական տարածքում ինչ-որ կոնկրետ բան նշանակող բառից վերածվել է միստիկ ու կործանարար մի հողմի, պարզ չէ, ինչպես պարզ չէ, թե կոնկրետ ինչո՛վ է նա վտանգում մեր ինքնությունը: Որքան ինձ է հայտնի, հայկական ինքնությունը հիմնականում շահել է նախորդ դարերի բոլոր ունիվերսալիստական գործըթնացներից՝ հելլենիզմ, քրիստոնեություն, խաչակրաց արշավանքներ, տպագրության գյուտ և այլն, նույնիսկ կարելի է ասել, որ հայկական ինքնությունը կայացել է այդ գործընթացների արդյունքում: Միայն ներկայիս սերունդն է, որ տուժում է ունիվերսալիզմից (վկա ինտերնետի դարում Հայաստանում ինտերնետի զարգացման ցածր տեմպերը): Սերբական գրականությունը, իրանական կինոն, նիգերիական պոեզիան, կամբոջական ռոքը ու եսիմ էլ ինչը կարող են շահել գլոբալիզացիայից, իսկ հայկականը, չգիտես ինչու, պետք է անպայման տուժի:

Գանք հարցի քաղաքական կողմին: Ասում ենք՝ պահպանենք մեր հաղթանակի արդյունքները: Կարծում եմ՝ այստեղ էլ խնդիր ունենք: Եթե նպատակը զուտ պահպանումն է, վախենամ, որ պահպանելու փոխարեն կորցնենք: Ավետարանական առակի նման, ուր տիրոջից պահպանման նպատակով փող ստացած ծառաներից մեկը թաղում է իր ստացածը գետնի տակ, իսկ մյուսն ավելացնում է ստացած գումարը գործի մեջ դնելով: Արդյունքում փողի տերը նախընտրում է երկրորդին առաջինից: Հարց է ծագում՝ ի՞նչ ավելի կարելի է անել հաղթանակի դեպքում պահպանումից բացի: Ինչպե՞ս այն ավելացնել: Պատասխանը, կարծում եմ, պարզ է և շատերին հայտնի: Հաղթանակը պետք է դառնա նախ հոգեբանության փաստ, ապա տարածվի նաև ներքին խնդիրների վրա: Եթե ռազմական հաղթանակի անմիջական արդյունքն արցախահայերի ազատությունն է օտար լծից, ապա վերջնական արդյունքը պետք է լինի հաղթանակած հասարակության ներքին ազատությունը: Հաղթանակի վերածումը ներքին փաստի կարող է նաև հենց նույն մշակույթի և ինքնության խնդիրների լուծման բանալի լինել: Ո՞ւր է հաղթանակած ազգի և հաղթանակի փաստը մարսած ազգի մշակույթը (հաղթողների մշակույթը), ո՞րն է հաղթանակի փաստի ազդեցության տակ ձևափոխված ինքնությունը: Ինչպե՞ս կարող է մի ազգ, որն իսկապես գիտակցել է իր հաղթանակը, չփոխել իր աշխարհընկալումը: Եվ, ի դեպ, եթե մեր ռազմական ստրատեգիան պատերազմի ժամանակ նույնպես լիներ միայն պահպանումը, այլ ոչ թե առաջընթացն ու առաջխաղացումը, կունենայի՞նք մենք արդյոք հաղթանակ: Այնպես որ, երբ ասում ենք՝ պահպանենք լեզուն, մշակույթը, ինքնությունը, պատկերացնենք, որ դա մոտավորապես նույնն է, որ պատերազմի ժամանակ մտածեինք միայն հայաբնակ հողերի պահպանման մասին, բայց չմտածեինք Աղդամի, Ղուբաթլուի և Ֆիզուլիի գրավման մասին, որովհետև դրանք մեր «ազգային»-ը չէին: Բայց ինչպես որ ազգային է ցանկացած արժեք, որը ստեղծվում է Հայաստանում և հայերի կողմից (անկախ նրանից՝ ի՛նչ կապ ունի նա առասպելական «անաղարտ հայկականի» կամ «ազգային մենթալիտետի» հետ), նույնպես և ազգային է ցանկացած տարածք, որը «գրավվել-ազատագրվել է» հայերի կողմից, և որն ապագայում էլ կգրավվի-կազատագրվի: Անիմաստ է վիճել՝ արդյոք Աղդամը պատմական տեսակետից հայկական հայրենիքի մի մա՞սն է, թե՞ ոչ. կարևոր է, որ այն այսօր հայկական վերահսկողության ներքո է:

Հրանտ Տեր-Աբրահամյան