Ավելի քան 30 տարի է անցել Արցախյան շարժումից։ Պատահական էր արդյոք 1988թ․ Արցախի հարցի «պայթյունը»։ Իհարկե՝ ոչ։ Արցախի հարցը ժամանակակից եզրույթով ասած՝ «սառեցված հակամարտություն» էր դեռևս 1921 թվականից։ Հիշում եմ իմ ողջ պատանեկության, երիտասարդության տարիներին, քաղաքական, ազգային տարբեր զրույցներ, որոնց ժամանակ անհնար էր շրջանցել Արցախի հարցը։ Իհարկե, արծարծվում էին կորսված Արևմտյան Հայաստանի, Նախիջևանի հարցերը նույնպես, բայց Արցախի հարցում մեծ հույսեր կային, որ վերջապես ԽՍՀՄ ղեկավարությունը կշտկի 1921թ․ Ստալինի գործած «սխալը»։ Կարծեմ 1980 թվականին էր, երբ փիլիսոփայության մինիմումի քննության համար Սուրեն Ավետիսյանի դասախոսությունների ունկնդիր էի։ Բացի հիմնական առարկայից, Սուրեն Ավետիսյանն անդրադառնում էր նաև տարբեր ազգային խնդիրներին։ Մեկ անգամ էլ մեր հորդորով, շեղվելով հիմնական թեմայից, խոսեց Արցախի հարցի իր պատկերացումների մասին։ Փորձեմ համարյա բառացի ներկայացնել նրա խոսքերը․ «Ի՞նչ եք ուզում։ Ուզում եք, որ Արցախը միանա Հայաստանի՞ն։ Իսկ որտեղից ե՞ք դիտարկում այդ հարցի կարգավորումը։ Երևանի՞ց։ Եկեք հարցը դիտարկենք Մոսկվայից։ Եթե Մոսկվայից եք դիտարկում, ապա ո՞րն է Հայաստանը, ո՞րն է Ադրբեջանը, ո՞րն է Արցախը։ Բոլորն էլ իմն են, ինչ նշանակություն ունի, թե որը որի կազմում է։․․․Եկեք երկրորդ անգամ նայենք Մոսկվայից․ հարցը միայն Արցախը չէ։ Բազմաթիվ նման խնդիրներ կան․ երկու Օսեթիաներ՝ Վրաստանի և ՌՍՖՍՀ-ի կազմերում, Կենտրոնական Ասիայում պատմական, տաջիկական և տաջիկներով բնակեցված հողերը միացված են Ուզբեկստանին, իսկ ուզբեկներով բնակեցվածները՝ Կիրգիզիային, լեհական հողերը Ուկրաինային, գերմանականը ՝ Լեհաստանին և այսպես շարունակ։ Այնպես որ, սիրելիներս, միայն Արցախի հարցը չէ։․․․Եկեք երրորդ անգամ նայենք Մոսկվայից․ գիտեք, հիանալի է, որ այդ բոլոր խնդիրները գոյություն ունեն»։

Եվ իհարկե, ԽՍՀՄ-ի թուլացումը բերեց այդ որոշ հարցերի ապասառեցմանը, այդ թվում և Արցախի հարցի։ Չեմ ուզում քննարկման թեմա դարձնել՝ Արցախյան շարժումը հրահրված էր արդյոք Կենտրոնի որոշակի շրջանակների կողմից, թե՞ ոչ։ Կարծում եմ սկզբնական շրջանում՝ այո, քանի որ հնարավոր չէր նույն Արցախում ստորագրություններ հավաքել Հայաստանին միանալու պահանջով, առանց ԽՍՀՄ ամենատես և ամենազոր ՊԱԿ-ի առնվազն հատուկ «չնկատելու» պարագայում։ Չեմ ուզում նաև քննարկման թեմա դարձնել, թե ինչ կլիներ, եթե Արցախյան շարժումը չլիներ։ Այստեղ, կախված Արցախի հիմնահարցի նկատմամբ վերաբերմունքից, ենթադրությունների վրա կարելի է կառուցել ամենաերջանիկ Հայաստանից մինչև Հայաստանի կործանման սցենարներ։ Ես կարծում եմ, որ հնարավոր չէր խուսափել Արցախի հիմնահարցից, թեկուզ ընդունենք, որ այն ի սկզբանե որոգայթ էր, Հայաստանին կախվածության մեջ պահելու համար։ Ինչևէ Արցախյան շարժումը, որը սկսվեց «Լենին- Պարտիա-Գորբաչով», շարունակվեց «պայքար-պայքար մինչ վերջ» վանկարկումներով, 1989թ․ դեկտեմբերի 1-ի ՀԽՍՀ ԳԽ Արցախը Հայաստանի ԽՍՀ-ին միավորելու որոշմամբ (որն ի դեպ ամրագրվեց 1990թ. օգոստոսի 23–ին ընդունված ՀՀ Անկախության հռչակագրով․ «․․․հիմնվելով 1989 թվականի դեկտեմբերի 1-ի «Հայկական ԽՍՀ-ի և Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորման մասին» Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի և Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային խորհրդի համատեղ որոշման վրա․․․»), 1991թ․սեպտեմբերի 10-ին Արցախի անկախության հռչակմամբ, նույն թվականի դեկտեմբերի 10-ին Արցախի անկախության հանրաքվեով, հետո պատերազմ և վերջապես ավարտվեց 1994թ․ մայիսի 5-ին հրադադարով։ Արդյունքում կորսված դաշտային Ղարաբաղ՝ մի կողմից, մյուս կողմից՝ ազատագրված Արցախ՝ շրջակա, նույնպես ազատագրված տարածքներով։ Թվում էր, թե գրանցված հաջողությունը քայլ առ քայլ կամրապնդվի, մի կողմից տնտեսական և ռազմական զարգացումներով, մյուս կողմից՝ ժողովրդագրական աճով՝ ընդհանուր Հայաստանում (Հայաստանի Հանրապետություն և Արցախի Հանրապետություն)։ Սակայն փոխանակ այս ուղղությամբ մտածելու, հենց սկզբից, կարծես չհավատալով ռազմական հաջողություններին և սեփական ուժերին, ՀՀ տարբեր իշխանությունների, քաղաքական, հասարակական գործիչների կողմից սկսվեց և այժմ էլ կարծես շարունակվում է Արցախի հարցի, այսպես կոչված, «խաղաղ կարգավորման» մասին մտավարժանքները։ Կարծում եմ այս հարցում հիմնական դեր ունեցան երկու հոգեբանական գործոններ։ Առաջինը, ինչպես նշեցի հոգեբանորեն հաջողությանը պատրաստ չլինելն էր և ներքին, սարսափին հասնող «ակնածանքը», այսպես կոչված, միջազգային հանրության նկատմամբ։ Այս կղերա-խորհրդային մտածողությունը, որ ի վերջո «միջազգային հանրությունը» մեզ կստիպի հանձնել Արցախը, որ մենք թույլ ենք և «լավ ապրելու» համար պետք է զիջումների գնանք, դարերով ներարկվել է։

Ամեն ինչ սկսվեց, թերևս 1991թ․ ՀՀ ԳԽ-ի փակ նիստից, որտեղ արցախյան ալիքի վրա իշխանության եկած, դեռևս ՀՀ ԳԽ նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը պատգամավորներին փորձում էր համոզել, որ Արցախը պետք է մնա Ադրբեջանի կազմում։ Դրան հետևեց 1992թ․ «Կոմսոմոլսկայա Պրավդայի» հարցազրույցը․

«Կուզենայի կարծել, որ Ադրբեջանի կազմում ինքնավար հանրապետության կարգավիճակը լիովին կբավարարեր բոլոր կողմերին, քանի որ այդ դեպքում Ղարաբաղը մնում է Ադրբեջանի կազմում, երկրի տարածքային ամբողջականությունը պահպանվում է, իսկ ղարաբաղցիները, իրենց հերթին, ունենում են երաշխավորված կենսագործունեություն: Ահա սա է մեր դիրքորոշումը: Մենք ցանկացած մակարդակով պատրաստ ենք քննարկել ամեն ինչ»: Հետո 1997թ․ «Պատերազմ թե՞ խաղաղություն» հոդվածը և այսպես շարունակ։ Շատ ուռա-հայրենասերներ Լևոն Տեր-Պետրոսյանին պիտակավորում են «դավաճան», «ծախված» և այլ ածականներով։ Կտրականապես համաձայն չեմ։ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը տիպիկ հայ պահպանողական մտածողության կրողներից է։ ԽՍՀՄ տարիներին, ինչպես հայրենասեր մտավորական, նա անկեղծորեն մտածում էր Արցախը ՀԽՍՀ-ին միավորելու մասին, իհարկե Մոսկվայի միջոցով։ Ստացվելու դեպքում, հավանաբար մտածում էր, որ իր անունը կմնա հայոց պատմության մեջ։ Իսկ արդեն անկախ Հայաստանում մի կողմից իշխանության գայթակղությունը, այն պահելու ցանկությունը, փառասիրությունն ու «միջազգային հանրության» և նրա պահանջների նկատմամբ երկյուղածությունը, մյուս կողմից ավանդական անվստահությունը սեփական ուժերի նկատմամբ, բերեցին արցախյան հարցում պարտվողական տրամադրություններին, որոնք էլ ամրագրվեցին միջազգային փաստաթղթերում և Մինսկի խմբի փաթեթային կամ փուլային առաջարկություններում (նկատի ունեմ հայկական կողմից միակողմանի զիջումները և նախկին ԼՂՀ-ի ապագայի մասին մշուշոտ ձևակերպումները)։ ԵՎ «միջազգային հանրությունը», և գերտերությունները, և անգամ դաշնակիցները ճնշում են զիջումների պատրաստ կողմին։

Երկրորդ պատճառն ըստ իս, էլի հայկական ավանդական «գոյատևման», այն է՝ «լավ ապրելու» հոգեբանությունն է (Սերգո ջան, լավ չես ապրելու)։ Եվ այդ «լավ ապրելու», նույնն է թե «որտեղ հաց՝ այնտեղ կաց» հոգեբանությունն էր նաև, որ այս տարիների ընթացքում փոխանակ տնտեսությունն ու զինված ուժերը զարգացնելու, մի կողմից թալանվեց ԽՍՀՄ-ից ժառանգած հարստությունը, և երկիրը թաղվեց կոռուպցիայի մեջ, որի արդյունքում էլ առաջնագիծը պաշտպանվում էր պահածոների ժանգոտված, թիթեղյա բանկաներով և 80-ականների զենքերով, մյուս կողմից՝ արտագաղթ: Հիշում եմ տարիներ առաջ Բելգիայում հանդիպեցի մի խումբ փախստականների հետ։ Զրուցում էինք, թե ինչու՞ են եկել, սկսեցին հայհոյել և Հայաստանը (երկիր չի), և իշխանություններին (հանցագործներ), և Արցախը (խի՞ պիտի էրեխուս բերնից կտրեն, տանեն Ղարաբաղ): Էլ չեմ խոսում այս տարիների ընթացքում բանակում տիրող բարքերի մասին, երեկվա և այսօրվա պաշտոնյաների և նրանց սիրասուն զավակների տարբեր պատճառաբանություններով զինվորական ծառայությունից խուսափելու մասին։

Ինչևէ, 1998թ․ իշխանափոխությունից հետո սկսվեցին նոր բանակցություններ՝ է՛լ անհասկանալի «ընդհանուր պետության», է՛լ մշուշապատ «մադրիդյան սկզբունքների» շուրջ և այլն։ 2008թ․ էլ «նորացված մադրիդյան սկզբունքներ», այնուհետև նախագահ Սերժ Սարգսյանի կողմից վերադարձ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի թեզերին, նկատի ունեմ Կիսելյովին տված հարցազրույցը․ («Մենք պատրաստ էինք հանձնելու 7 շրջանները»): Մինչ մենք հույսներս դրել էինք «միջազգային հանրության» և «ղարաբաղյան հակամարտության խաղաղ լուծումն այլընտրանք չունի» ոչինչ չասող բանաձևի վրա, ողջ հրադադարն Ադրբեջանն օգտագործեց սպառազինվելու համար, որի արդյունքն էր 2016թ․ ապրիլյան պատերազմը։ Ապրիլյան պատերազմը մի կողմից ցույց տվեց, որ դեռևս մենք պատրաստ ենք դիմագրավելու ժամանակակից զենքերով զինված հակառակորդին, մյուս կողմից բացահայտեց մեր, թերևս շատերին հայտնի, բայց չբարձրաձայնվող թույլ կողմերը։

Ի դեպ, այս տարիների ընթացքում բացի իշխանություններից, Հայաստանի տարբեր տրամաչափի քաղաքական, հասարակական գործիչներ Արցախի հարցում ունեցել են ոչինչ չասող, անորոշ, ընդհանուր, հռչակագրային, պատասխանատվությունից խուսափող տեսակետներ․ «Արցախի հարցի արդարացի լուծում», «հայանպաստ լուծում», «փոխզիջումային լուծում», «Արցախի հարցի լուծում, բացառապես Մինսկի խմբի առաջարկների շրջանակներում», «Արցախի վերադարձ բանակցությունների սեղանին»․ «Արցախի հարցը պետք է լուծեն արցախցիները» և այլն։ Ի դեպ, վերջին ձևակերպումը բավականին տարածված է։ Այդպես արտահայտվողներին միշտ ուզում եմ հարցնել․ «Իսկ Սյունիքի, Լոռվա հարցերն էլ սյունեցիների՞ և լոռեցիների՞ գործն է»։ Գիտակցում են արդյոք «զիջումների» կամ «փոխզիջումների» պատրաստ մեր պետական, քաղաքական, հասարակական գործիչները, որ այսպես կոչված «բարի կամքով» կամ «միջազգային հանրության» ճնշման տակ ցանկացած զիջում, բերելու է զիջումների շղթայական ռեակցիայի, ընհուպ մինչև Ալիևի հայտարարած Երևանի։ Ցանկացած, թեկուզ փոքր զիջման դեպքում, զիջող կողմն արդեն հոգեբանորեն պարտված է, դիմադրողականությունն ընկած և հետագա զիջումները կամավոր կանի, թե պատերազմով, արդեն տեխնիկայի հարց է։ Կամ գիտակցում են արդյո՞ք, որ «միջազգային հանրություն» որպես այդպիսի կուռ կառույց գոյություն չունի։ Միջազգային հանրությունը լի է հակասություններով, միմյանց նկատմամբ թշնամանքով, և եթե որևէ հարցով նա համաձայնության է գալիս, օրինակ այսպես կոչված Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության, նշանակում է այն արդյունք է հայկական ապաշնորհ, ողորմելի դիվանագիտության։ Իսկ թե ինչպիսի «խաղարարար» նախաձեռնություններ են ունեցել տարբեր հասարակական գործիչներ, սկսած Գեորգի Վանյանով, որոնք խաղաղասիրություն ասելով՝ պատկերացրել են քծնանք և զիջում, զիջում մինչև վերջ։ Այն դեպքում, որ որևէ ադրբեջանցի քաղաքական, հասարակական, նաև վտարանդի գործիչ երբևէ չի արտահայտվել Արցախի անկախության օգտին։ Հետո էլ ասում ենք, թե աշխարհը մեր դեմ է։

Համարենք՝ այն, ինչ վերը շարադրեցի, նախաբանն էր։ Այժմ ինձ հետաքրքրում է, թե ի՞նչ է մտածում Արցախի հարցի մասին անձամբ Նիկոլ Փաշինյանը։ Եթե ժամանակագրորեն դիտարկենք նրա տեսակետները, ապա դրանք անընդհատ փոփոխվել են․ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի գաղափարական դաշնակից լինելուց (2007 թ. Նիկոլ Փաշինյանի կողմից ստեղծված «Այլընտրանք» դաշինքի գաղափարական հիմքում ՀՀ Սահմանադրությունն ու Լևոն Տեր-Պետրոսյանի «Պատերազմ թե՞ խաղաղություն» ծրագրային հոդվածն էին- 2008թ․ Նիկոլ Փաշինյանը հանդիսանում էր, թերևս Լևոն Տեր-Պետրոսյանի ամենաթունդ կողմնակիցը) մինչ 2016թ․ հուլիսի հանրահավաքում Սասնա ծռերին աջակցող ելույթը, ուր անողոք քննադատության է ենթարկում Լևոն Տեր-Պետրոսյանին Արցախի հարցում զիջումների համար։

Ինչպես այս ելույթից հետո, այնպես էլ հեղափոխության օրերին Նիկոլ Փաշինյանի Արցախի հարցում կոշտ դիրքորոշումից անկեղծ ոգևորված էի։ Եթե սրան ավելացնենք նաև հեղափոխության օրերի երիտասարդության անկեղծ ոգևորությունն ու համարձակությունը, ես մտածում էի, որ սա հիանալի հնարավորություն է ստեղծում Արցախի հարցում «ռեսթարթ» անելու և հանրության ոգևորությունն ուղղելու նաև այդ ուղղությամբ։ Սակայն հետագա զարգացումներն ինձ համար շատ հարցեր են առաջացրել։ Նախ մտահոգիչ էր (ներեցեք բառի համար) օգոստոսի 17-ի Նիկոլ Փաշինյանի ելույթի Արցախի մասին հատվածը, մոտավորապես․ «Արցախի հարցը այստեղ, ժողովրդով պետք է որոշենք»։ Անհասկանալի ձևակերպում։ Նախ արդյո՞ք հրապարակում հավաքվածները ողջ ժողովուրդն են, երկրորդ՝ արդյո՞ք ժողովուրդը դեռևս 1988թ․, նաև Արցախն ու Հայաստանը 1989թ․ դեկտեմբերի 1-ի որոշումով, և վերջապես Արցախն իր 1991թ․ անկախության հանրաքվեով չի որոշել։ Հաջորդ մտահոգությունը, չզարմանաք, Դուշանբեում Փաշինյան-Ալիև վերելակային պայմանավորվածությունն էր, որի արդյունքում, իսկապես առաջնագծում համեմատական անդորր է։ Այդ ինչպե՞ս եղավ, որ տարբեր բարձր մակարդակի բանակցությունների արդյունքում ձեռք բերված հրադադարի պայմանավորվածություններն Ադրբեջանն անվերջ խախտում էր, հանկարծ․․․ Հետո ՔՊ ականավոր գործիչ, երկրապահ Սասուն Միքայելյանի հայտնի ելույթը, մոտավորապես․ « ․․Այս հաղթանակն ավելի կարևոր էր, քան արցախյանը»։ Հետո Մնացականյան-Մամեդյարով բանակցությունների արդյունքներով Մնացականյանի հայտարարությունը, էլի մոտավորապես․ «Քննարկեցինք ամենակարևորը՝ մարդկանց անվտանգության հարցը»։ Հետո նույն Մամեդյարովի գրառումն, էլի մոտավորապես․ «Հուսով ենք շուտով համաձայնության հասնել Ղարաբաղը Ադրբեջանի կազմում լայն ինքնավարություն շնորհելու շուրջ»։ Սրան հետևեց ՔՊ անդամ Արարատ Միրզոյանի «հուժկու անդրադարձը», մոտավորապես․ «Իսկ արցախցիներին հարցրե՞լ եք»։ Անհանգստացած եմ նաև, ինչպես 2008թ․, այնպես էլ այսօր, առայժմ սոցցանցերում նկատվող հակաարցախյան (նկատի ունեմ արցախցիների դեմ) հռետորաբանությունից։

Երբեք չեմ հավատացել դավադրությունների տեսություններին և առայժմ ձեռնպահ եմ մնում չարագուշակություններ անելուց, սակայն ուզում եմ այս հարցերի վերաբերյալ Նիկոլ Փաշինյանից հստակ պատասխաններ լսել։ Այլևս չեմ ուզում լսել անորոշ, խուսափողական պատասխաններ․ «հասնել այնպիսի լուծման, որ բոլոր կողմերին բավարարի», «Արցախի հարցն արցախցիները պետք է որոշեն», «Արցախը պետք է վերադառնա բանակցությունների սեղանին», և երբեք՝ չարաբաստիկ «միջազգային խաղարարներ»։ Հստակ ասելով՝ նկատի ունեմ, արդյո՞ք մինչև Արցախի անկախ, շեշտում եմ՝ Ադրբեջանից անկախ կարգավիճակի ճանաչումը, լինելու՞ են զիջումներ, թե՞ ոչ։ Այո, ինքս նկարագրեցի, թե կոնկրետ արցախյան հարցում ինչ ծանր ժառանգություն է մնացել։ Այո, այդ ամենի համար մեղավոր են նախկինները, բայց անձամբ Նիկոլ Փաշինյանը վերցրել է պատասխանատվություն և մեծ պատասխանատվություն հենց Արցախի հարցում։ Եվ որևէ արդարացում, այն է՝ մեղքը գցել նախկինների վրա, նրան չի ազատում պատասխանատվությունից։ Խաղաղասեր-ընդդիմախոսները կհակաճառեն․ չէ՞ որ Ադրբեջանը և մարդկային ռեսուրսներով, և տնտեսապես, և ռազմական առումով մեզ գերազանցում է։ Չէ՞ որ նրա թիկունքին են Թուրքիան և ողջ թուրքական աշխարհը և այլն։ Այդ նույն փաստարկները բերվում էին նաև 80-90-ականներին։ Ճիշտ է, մենք վատնել ենք հրադադարի ընձեռած 24 տարիները, բայց համոզված եմ, որ համախմբվելու և նպատակ դնելու դեպքում, այսօր էլ ուշ չի։

Վերջաբան․ Արցախի հարցը միայն պատմական արդարության վերականգնման հարց չէ, այն միայն արցախցիների կյանքի և ինքնորոշման իրավունքի հարց չէ։ Արցախի հարցը ողջ հայության, Հայաստանի ոչ միայն ապագայի, այլև արժանապատվության հարցն է։ Կարող են տարբեր միջազգային ատյաններում բանաձևեր ընդունել Ադրբեջանի, այպես կոչված, տարածքային ամբողջականության օգտին, Հայաստանին համարել ագրեսոր, զիջումների դիմաց ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը, խոստանալ միլիարդավոր դոլարների վարկեր, շնորհել Խաղաղության Նոբելյան մրցանակ։ Բայց․․․ բայց եթե ողջ աշխարհի, այդ թվում «միջազգային հանրության», գերտերությունների, մեր հակառակորդների կողմից մեր նկատմամբ որոշակի հարգանք կա, այն, համոզված եմ, պայմանավորված է միայն ու միայնարցախյան հաջողություններով։ Կկորցնենք այդ հաջողությունները՝ կկորցնենք ողջ Հայաստանը և «միջազգային հանրության» կողմից կարժանանանք միայն արհամարհանքի և խղճահարության։

Գիտակցու՞մ է արդյոք այս ամենն Արցախյան շարժման ոգևորությունը և պայքարը չտեսած, այսօրվա առաջադեմ երիտասարդ իշխանությունը, թե՞ համարում է, որ ․․․

Ավետիք Իշխանյան

Աղբյուրը՝ Հետք