Գաղտնիք չէ, որ Հայաստանի իշխանությունները հիմնականում կողմնորոշված են դեպի էթնիկական արժեքները: Պետական քարոզչության մեջ առանցքային դերակատարում ունեն ցեղասպանության ճանաչումը, Ջավախքի հայության հետ կապված խնդիրները և այլն: Էթնիկ արժեքներով առաջնորդվող քաղաքականության մեջ մշակութային շահերը գերադասվում են սոցիալական, տնտեսական և նույնիսկ քաղաքական շահերից: Ազգային գործոնը, սակայն, անհնարին է անվերջ շահարկել: Իշխանություններին հարկավոր են նոր գաղափարներ քաղաքական ավտորիտարիզմն արդարացնելու համար: Նման պայմաններում  չի բացառվում, որ իշխանության հաջորդ տրամաբանական քայլը կլինի թեոկրատական՝ աստվածապետական բաղադրիչի ուժեղացումը:

Վերջին տարիներին հասարակության  մեջ խորացել են աստվածապետական և ավանդապաշտական մտայնություննները, որոնք ենթադրում  են նաև պետության և Հայ առաքելական եկեղեցու «հատուկ» և «ավելի սերտ» փոխհամագործակցություն, որի համար էլ փորձ է  արվում անգամ փոփոխությունների ենթարկել «Խղճի  ազատության և կրոնական կազմակերպությունների մասին» օրենքը: 

«Ավանդական» արժեքների պաշտպանության և «հոգևոր վերածննդի» կարգախոսի քողի ներքո  վերադարձ է կատարվում  դեպի միջնադարյան հասարակարգ :

Նշենք, որ թեոկրատական է այն հասարակությունը, որտեղ հասարակական և քաղաքական կյանքը կարգավորվում է կրոնական դոգմաներից բխող միասնական նորմերի միջոցով: Հայաստանում, փաստորեն, մեկուկես հազարամյակ իշխել է թեոկրատական գաղափարը: Հայ հասարակությունն իրեն  դիտարկել է որպես կրոնական համայնք, քաղաքական ասպարեզում աստվածապետական իշխանությունը գերադասել աշխարհիկ իշխանությունից, կրոնական արժեքները՝ աշխարհիկ-քաղաքական արժեքներից:

Միջնադարում  միակ քաղաքական համակարգը կարելի է ասել կրոնապետությունն էր. այդպես էր Արևմուտքում,  իսլամական Արևելքում: Հայտնի է, որ Հին Կտակարանում քահանայական իշխանությունը վեր է դասված թագավորականից, քանզի առաջինը Աստծու անմիջական իշխանությունն է, երկրորդը՝ միջնորդավորված: Զուր չէ, որ թեոկրատական համակարգն անծանոթ էր հունա-հռոմեական քաղաքագիտական մտքին. կառավարման այս ձևին նա ծանոթացավ Հովսեփ Փլավիոսի միջոցով: Մյուս կողմից' մինչև 19-րդ դարը Հայաստանում իշխանությունը պատկանում էր կղերականությանը, այսինքն՝ կրոնապետություն էր :

Ըստ վերլուծաբան Մաքս Վեբերի'   գոյություն ունի իշխանության երեք ձև՝ հիերոկրատիա, թեոկրատիա և կեսարոպապիզմ: Հիերոկրատիան՝ նվիրապետությունը,  բառացի թարգմանությամբ նշանակում է իշխանության այնպիսի համակարգ, որտեղ կրոնավորները սրբացնում են աշխարհիկ իշխանությունը: Եթե կեսարոպապիզմի համակարգում աշխարհիկ իշխանության ղեկավարը նաև եկեղեցու գլուխն է, ապա  թեոկրատիայում հոգևորականության ազդեցությունն ամրագրվում է օրենսդրորեն: Այն Աստծու տեղապահի օրենսդրորեն ամրագրված սրբազան իշխանությունն է: Ամեն դեպքում այդ իշխանությունը պայմանավորված է սրբազան տեղապահի հատուկ հոգևոր հարաբերություններով Աստծու հետ: Ինչպես կտեսնենք սույն  հոդվածում, Հայաստանում դա Էջմիածնի կաթողիկոսների' Գրիգոր Լուսավորչի տոհմին պատկանելու մասին լեգենդն է:

Բազմաթիվ նորանկախ պետությունների քաղաքական պրակտիկայում նկատելի է աստվածապետության ձևերին վերադառնալու միտումը : Դա տարօրինակ չէ: Դրանցից շատերում հասարակությունը գաղութային դարաշրջանում կազմակերպված էր կրոնական համայնքի ձևով, և վերադարձը այդպիսի ավանդական քաղաքական համակարգին  կարող է դիտվել համարժեք միջոց հասարակական կարևոր նպատակներին հասնելու համար:

Հավանաբար այս հանգամանքի շնորհիվ է, որ վերջին մի քանի տարվա ընթացքում հայաստանյան իշխանական վերնախավի մի մասը այդ պատմական փորձը սկսել է դրական գնահատել, և  քաղաքական գործիչների մի ստվար զանգված պահանջում է Հայ առաքելական եկեղեցու նվիրապետության փորձը, որպես հայկական ինքնության կարևորագույն մաս,ներառել ժամանակակից քաղաքական իրականություն:

Դարեր շարունակ Հայ առաքելական եկեղեցին կատարել է  նաև աշխարհիկ-իշխանական գործառույթ, և, հետևաբար, Հայաստանում իշխանության ծագումնաբանությունն առնչվում է նաև Հայ առաքելական եկեղեցու պատմությանը, հատկապես կաթողիկոսական իշխանության պատմությանը: Մյուս կողմից' իշխանության բնույթը պայմանավորված է հայ ժողովրդի դարավոր ենթարկվածությամբ տարաբնույթ կայսրություններին, հատկապես օսմանյան, պարսկական, ռուսական  և վերջապես խորհրդային տոտալիտար կայսրություններին:

1.      Եկեղեցու իշխանությունն առաջին դարերում

Եվրոպակենտրոն պատմագրությունը հակված է արևմտյան բացարձակ միապետությունները հակադրել արևելյան բռնապետություններին: Սա այնքան էլ ճիշտ չէ  հատկապես օսմանյան կայսրության  առումով: Արևմտյան բացարձակ միապետների իշխանության օրինականացման հիմքը դինաստիական  առասպելն է, ըստ որի' բրիտանացի թագավորները ծագում են Տրոյայի արքա Պրիամոսի որդի Բրիտից, ֆրանսիացի թագավորները' Ֆրանկից, սուլթանները՝ Թուրկից: Դեռևս 15-րդ դարում սուլթանը գրում է Վենետիկի դոժին. ,Ինչո՞ւ մենք պետք է պատերազմենք իրար հետ, չէ՞ որ մենք եղբայրներ ենք:  Թուրքերը, ինչպես  հայտնի է, սերում են տրոյական ազգից և համարվում են Պրիամոսի սերունդը: Թուրքերը համարվում են Թուրկի՝ Պրիամոսի որդու սերունդը, ինչպես Էնեոսը և Ֆրանկըե:

Հայ թագավորները ևս ունեին իրենց դինաստիական առասպելները. Արծրունիները Բաբելոնի թագավորների ժառանգներն են, Բագրատունիները՝ աստվածաշնչյան Դավիթ թագավորի սերունդը և այլն: Սակայն պատմականորեն ամենակենսունակը կաթողիկոսական դինաստիական լեգենդն էր, այն, որ հայ եկեղեցին  Գրիգոր  Լուսավորչի և նրա հետնորդների եկեղեցին է: Ավելին, հետագայում՝ ուշ միջնադարում, եկեղեցական դինաստիական լեգենդը  ներառեց նաև թագավորության դինաստիական լեգենդը: Ըստ միջնադարյան ժողովրդական հավատալիքի' հայոց մանուկ թագավորը թաքնվում և դաստիարակվում է կաթողիկոսի մոտ, և  երբ  պահը գա, նա դուրս կգա  թաքստոցից և կվերականգնի իր թագավորությունը: Ավելին, Աղթամարի կաթողիկոսներն իրենց պաշտոնապես համարում էին Հայաստանի թագավոր: Օրինակ, սովորական էին  գրիչների   այսպիսի արտահայտությունները. «Տէր աստուածն Իսրայէլի պահեսցէ անասան զաթոռ հայրապետական և զթագաւորական մերոյ ազին»:

Քրիստոնեությունն  ունիվերսալ  արժեքների կրոն է  և  նույնիսկ առաջին դարերում, երբ կայսրությունը հալածում էր քրիստոնյաներին, նրա աստվածաբաններից շատերը դրական էին վերաբերվում կայսրության գաղափարին.  օրինակ՝ Որոգինեսը  նրա մեջ տեսնում էր ,տիեզերականե ավետարանական քարոզի հնարավորություն: Քրիստոնեության պաշտոնական կրոն դառնալուց հետո այդ գիտակցությունն ավելի ամրապնդվեց: Իհարկե, ոչ ոք չէր համարում, որ մեղավոր աշխարհը կայսերական օրենքներով կարող է միանգամից վերափոխվել, բայց եկեղեցին և պետությունը ունեին ընդհանուր նպատակ՝ Աստծու Արքայությունը: Սա մի ժամանակ էր, որ նյութական աշխարհը նույնքան իրական էր, որքան աներևույթը: Ամեն մի աստվածաբան երկու՝ Վերին և Ստորին Երուսաղեմների քաղաքագետն էր:

Այդ դարերում կարևորագույն խնդիր էր   հելլենիզմից ժառանգած քաղաքական մտքի և քրիստոնեության հաշտեցումը:  Բյուզանդիայում այդ աստվածաբանական խնդիրը լուծել է Եվսեբիոս Կեսարացին : Հարկավոր է  հենց այս տեսանկյունից  դիտարկել Մովսես Խորենացու պատմագիրքը' որպես հայկական հողի վրա հելլենիստական քաղաքական տեսության և քրիստոնեական արժեքների  համադրություն:

Հատկապես Հուստինիանոսից հետո Բյուզանդիայում հաստատվում է մի քաղաքական կարգ' կեսարոպապիզմը,  որը վերոհիշյալ  համադրության արտահայտությունն էր : Պետության ղեկավարը՝ կեսարը, հրավիրում էր տիեզերական ժողովներ, վճռական պահին ընտրություն կատարում մրցակցող եկեղեցական կուսակցությունների միջև: Այն , որ Գագիկ թագավորը Կոստանդնուպոլսում պաշտպանում է հայադավանությունը, կամ Զաքարե ամիրսպասալարը հրավիրում է եկեղեցական ժողով' կեսարոպապիզմի դրսևորումներ են, բյուզանդական ազդեցության արտահայտություն:

4-րդ դարում եկեղեցու հիմնական հակառակորդը արիոսական աղանդն  էր, որի դեմ հատկապես հաջող պայքար մղեց Ալեքսանդրյան աստվածաբանական դպրոցը: Այդ պայքարի շնորհիվ Ալեքսանդրիայի աթոռի իշխանությունը ամրապնդվեց և փաստորեն  դարձավ ավելի ազդեցիկ, քան Անտիոքի աստվածաբանական դպրոցը: 5-րդ դարի սկզբին նրա հեղինակությունը թվում էր անխախտելի , և հայ եկեղեցին բնականաբար վերակողմնորոշվեց դեպի Ալեքսանդրյան դպրոցը, հատկապես Կյուրեղ Ալեքսանդրացու աստվածաբանությունը: Սակայն բյուզանդացի կայսրերի համար Ալեքսանդրիայի աթոռի հեղինակությունը շահավետ չէր, և նրանք փորձում էին ամրապնդել նորակազմ Կոստանդնուպոլսի պատրիարքության իշխանությունը: Դա համահունչ էր նաև կայսրության նոր՝ կեսարոպապիստական գաղափարախոսությանը:

Սակայն այդ քաղաքականությունը չէր համընկնում կայսրության ազգային փոքրամասնությունների՝ ղպտիների, ասորիների, հայերի և այլոց շահերին: Բայց եթե մյուս ,միաբնակե եկեղեցիները, օրինակ' հակոբիկները, դեռևս 6-րդ դարում կազմակերպեցին քաղկեդոնական եկեղեցուն զուգահեռ կառույցներ, ապա հայ եկեղեցու վերաբերմունքն ավելի զուսպ և երկիմաստ էր . միայն  10-րդ  դարում Խաչիկ Առաջին կաթողիկոսն ստեղծեց  զուգահեռ կառույցներ Բյուզանդիայում: Դրա համար  նա եպիսկոպոսներ  ձեռնադրեց:  Հայկական մշակույթը  հելլենիստական մշակույթի բարերար ազդեցության տակ էր և դիմադրում էր  Բյուզանդիայի հետ արմատապես կապերը խզելու փորձերին:  Միայն 8-րդ դարի սկզբին խալիֆայության աջակցության շնորհիվ  այդպիսի  փորձ արվեց: Ըստ Վարդան Արևելցու' կաթողիկոս Հովհաննես Օձնեցին արգելեց հունարենի գործածությունը, ոչնչացրեց հունարեն գրքերը: Արդյունքը եղավ 300 տարի տևած  մշակութային անկումը:

Հայոց եկեղեցու բաժանումը ընդհանրականից՝ ,տիեզերականիցե  ավելի քան տարօրինակ է թվում: Նեստորականները, հակոբիկները կամ ղպտիներն  ունեն իրենց ինքնատիպ աստվածաբանությունը, որ պաշտպանում էին: Հայ աստվածաբանները եղել են Ալեքսանդրիայի  աստվածաբանության սոսկ էպիգոնները, և նույնիսկ Հովհաննես Օձնեցին   այդ աստվածաբանության շարքային մեկնաբանն է: Մյուս կողմից' անհնար է չնկատել հայ ժողովրդի կրոնական երևակայության հզորությունը, հոգևոր ստեղծագործության բուռն պահանջը' արտահայտված նրա բանահյուսություն մեջ և աղանդավորական շարժումներում: Ուրեմն, ի՞նչ էր պաշտպանում հայ ժողովուրդը' զորավիգ լինելով Հայ առաքելական եկե