Շվեյցարիայում վերջերս կայացած հանրաքվեն, որի ընթացքում շվեյցարացիների մեծ մասը քվեարկեց երկրում նոր մինարեներ կառուցելու դեմ, առաջին հայացքից առանձնապես կապ չունի Հայաստանի հետ: Անմիջական կապ, իհարկե, չկա, բայց աշխարհի ուշադրությունը գրաված այս իրադարձությունը լավ առիթ է նաև Հայաստանին առնչվող որոշ երևույթների շուրջ խոսակցություն բացելու համար: Նախ մի երկու խոսքով բացատրեմ, թե ի՛նչն է բուն խնդիրը: Շվեյցարիայի քաղաքական համակարգը եզակի է ժամանակակից աշխարհում: Ի տարբերություն այլ արևմտյան երկրների, որոնց քաղաքական համակարագը հիմնված է առաջին հերթին ներկայացուցչական ժողովրդավարության սկզբունքի վրա, Շվեյցարիայում շատ ուժեղ են այպես կոչված ուղիղ ժողովրդավարության տարրերը (երբեմն շվեյցարական մոդելը կոչում են նաև «կիսաուղիղ ժողովրդավարություն»): Շվեյցարական ուղիղ ժողովրդավարության կարևոր հատկանիշներից են հանրաքվեները: Օրինակ, ցանկացած շվեյցարացի, եթե 100 օրվա մեջ հավաքի 50 000 ստորագրություն, կարող է նախաձեռնել խորհրդարանի կողմից հավանության արժանացած օրենքի քվեարկումը համաժողովրդական հանրաքվեի միջոցով, և եթե հանրաքվեի մասնակիցների պարզ մեծամասնությունը մերժում է օրենքը, ապա խորհրդարանի հավանությունն «օյին չէ»: Ցանկացած շվեյցարացի կարող է նախաձեռնել նաև սահմանադրական փոփոխություններ, եթե 18 ամսում կարաղանա հավաքել 100 000 ստորագրություն՝ հանրաքվե անցկացնելու համար: Մի խոսքով, բավարար ստորագրություններ հավաքելու դեպքում հանրաքվեի կարող է դրվել ցանկացած իրավական նախաձեռնություն:

Ահա այսպիսի մի նախաձեռնությամբ էլ, Շվեյցարիայի աջ պահպանողական' Ժողովրդական կուսակցության (որը հաղթող է դուրս գալիս վերջին տարիների բոլոր ընտրություններում) կողմնակիցների առաջարկով, 2009թ. նոյեմբերի 29-ին հանրաքվեի դրվեց իրենց երկրում նոր մինարեներ կառուցելու արգելքի հարցը: Քաղաքացիների մոտ 58%-ը հավանություն է տվել արգելքին: Մինարեների խնդիրն ինքն իրենով, իհարկե, բավական տարօրինակ խնդիր է հանրաքվե անցկացնելու համար, մանավանդ եթե հաշվի առնենք, որ ողջ Շվեյցարիայում ընդամենը 4 մինարե կա: Այսինքն' այս արգելքով շվեյցարացիները «ոչ» են ասել ոչ այնքան մինարեներին, որքան իսլամի տարածմանն իրենց երկրում, իսկ ավելի ընդհանուր' իսլամն ինտեգրելու եվրոպական ողջ նեոլիբերալ ռազմավարությանը: Իսկ էլ ավելի լայն վերցված' պահպանողական շվեյցարացիները «անարգել» են պոլիտկոռեկտության լիբերալ կրոնը:

Իհարկե, այս ամենին աղիողորմ վայնասուն հետևեց: Շվեյցարիայի խորհրդարանն ու կառավարությունը դեմ են, բայց բան չեն կարող անել, քանի որ հանրաքվեի արդյունքները կասեցնել նրանք իրավասու չեն: Առաջադեմ մարդկությունը լացուկոծ է դրել, լուտանքներ և բանադրանքներ է ուղղում «գեղցի» շվեյրացացիների դեմ: Ամենազավեշտալին այն է, որ նույնիսկ Հռոմի պապը շտապեց իր «ասուժդամս»-ը հայտնել շվեյցարացիների «անհանդուրժողականությանը»: (Ի դեպ այս պատմությունն ինչ-որ առումով հիշեցնում է Իսպանիայում 2004թ. կատարվածը: Այդ երկրի հայտնի եկեղեցիներից մեկում տեղադրված է իսպանական ամենասիրելի սրբի' Սանտ Յագո Մատամորոսի' սուրբ Հակոբ Մորոսասպանի (մորոսները մավրերն են, այսինքն' մահմեդականները) քանդակը, որի պատվանդանին պատկերված են սպանված մահմեդականներ: 2004թ. եկեղեցականները որոշում են տեղահանել այդ քանդակը՝ որպես ոչ կոռեկտ: Շարքային իսպանացիները, սակայն, որոնք նման որոշմանը դեմ էին, հաջորդ օրերին ծաղիկների մի հսկակայկան կույտ տեղադրեցին քանդակի պատվանդանին, որով իրենց վերաբերմունքն արտահայատեցին, և չափից ավելի լիբերալ երևալու ձգտում ունեցող հոգևորականները ստիպված եղան ետ կանգնել նախնական որոշումից):

            Առաջադեմ տղաների ու աղջիկների և նրանց հարած Հռոմի պապի (ինչպես նաև տղա-աղջիկների ու աղջիկ-տղաների) վայնասունը, սակայն, այնքանով ավելի աղիողորմ է, որքանով անօգուտ' հանրաքվեն խիստ օրինական ժողովրդավարական ընթացակարգ է: Լիբերալները խոսում են դեմոկրատական արժեքների խախտման մասին, սակայն չկա ավելի համոզիչ ժողովրդավարական գործընթաց, քան քաղաքացիների ուղիղ կամարտահայտությունը: Ի՞նչն է խնդիրը: Հերթական անգամ ականատես ենք դառնում հասկացությունների նենգափոխման: Ժողովրդավարությունն ու լիբերալիզմը նույնը չեն: Լիբերալիզմը գաղափարախոսություն է, իսկ ժողովրդավարությունը՝ կառավարման ձև, որը վեր է ցանկացած գաղափարախոսությունից: Որքան էլ լիբերալ վերնախավերը փորձեն իրենց ամբողջապես նույնացնել ժողովրդավարության հետ, ժամանակ առ ժամանակ ի հայտ եկող հանգամանքները հիշեցնում են, որ այդպես չէ: Ի դեպ պետք է ասել, որ նույն Ժողովրդական կուսակցության ակտիվիստների նախաձեռնությամբ շվեյցարացիները ժամանակին մերժեցին նաև Եվրամիություն մտնելու առաջարակը: Ուղիղ ժողովրդավարությունը հակասության մեջ է մտնում վերնախավերի նախագծերի հետ: Ժամանակակից տիպի եվրոպական ներկայացուցչական համակարգը, իրականում, վերնախավերի կառավարման ձև է, որը միշտ չէ, որ համընկնում է ժողովուրդների իրական կամքի հետ: Ներկայացուցչական համակարգի դեպքում ավելի հեշտ է նմանակել վերնախավերի և շարքային քաղաքացիների կամքի համընկնումը:

Ի՞նչ կապ կարող է ունենալ սա մեր խնդիրների հետ: Կարելի է խոսել բազմաթիվ ոչ ուղղակի կապերի մասին: Նախ' Եվրամիության հետ մենք էլ գործ ունենք, և հաճախ ենք առիթ ունենում զարմանալ, թե ինչպե՜ս են ժողովրդավարության մասին խոսքը, և ժողովրդավարության հետ կապ չունեցող գործը հակասության մեջ մտնում այդ կառույցի ներկայացուցիչների հետ: Երկորդ' մեզ մոտ էլ լիբերալիզմն ու ժողովրդավարությունը նույնացվում են, և նկատվում է լիբերալ պոլիտկոռեկտության գաղափարախոսության (ավելի շուտ՝ կրոնական դավանանքի) էքսպանսիա: Հետաքրքրիր է, որ Ս. Սարգսյանի կառավարությունը շատ հակված է օգտվելու հենց «կոռեկտ» բառապաշարից' հանդուրժողականություն, զահար-զիբիլ: Սա ինչ-որ տեղ ավելի վտանգավոր է և խաբուսիկ, քան վերնախավերի կառավարման ավելի «քյարթ» ու «գեղավարի» ձևերը, որոնք դեռևս գերիշխող են մեզանում: Երրորդ' այն պայմաններում, երբ լիբերալ պոլիտկոռեկտության դոգման մեզ առաջարկում է հրաժարվել «ազգային կարծրատիպերից» և գրկաբաց նետվել «բազմազանազան» և մանավանդ' զարմանազան թուրք եղբայրների ջերմաջերմ գիրկը, մենք տեսնում ենք, որ դա ամենևին էլ միակ հնարավոր դիրքորոշումը չէ նույն Եվրոպայում, և հատկապես հենց այն Շվեյցարիայում, որը հայտնի է իր չեզոքությամբ և հանդուրժողականությամբ, և ուր ստորագրվեցին հայ-թուրքական արձանագրությունները: Կարելի է լինել շատ ժողովրդավար ու չսիրել թուրքերին, մավրերին, «и разных прочих шведов»' շվցեյցարացիների կամ իսպանացիների նման:

            Թերևս ավելի կարևոր է հարցի մյուս կողմը: Հաճախ են առարկում' խոսում եք Հայաստանում ժողովրդավարության հաստատման մասին, բայց տեսե՛ք, որ նույն ժողովրդավարությունը խախտվում է արևմտյան երկրներում: Այս հարցադրումն ունի կարճ ու պարզ պատասխան: Եթե ժողովրդավարությունը խախտվում է, ասենք, Ֆրանսիայում կամ ԱՄՆ-ում, դա Ֆրանսիայի և ԱՄՆ-ի, այլ ոչ թե ժողովրդավարության խնդիրն է: Եթե լինեի Ֆրանսիայի քաղաքացի, կպայքարեի հանուն նրա, որ ժողովրդավարությունը չխախտվեր այդ երկրում, բայց քանի որ Հայաստանի քաղաքացի եմ, ապա այստեղ եմ պայքարում: Պայքարն էլ ինքնանպատակ չէ և ձեռնտու է բոլորին' ազատականներին, ազգայնականների, սոցիալիստնմերին և այլոց: Որովհետև անկախ քաղաքական հայացքներից՝ բոլորս էլ մի օր կարող ենք այնպիսի իրավիճակում հայտնվել, երբ մեր կարծիքը երկրի համար վճռորոշ հարցերում կանտեսվի վերնախավերի կողմից: Չգիտեմ, իրենց ազգայանական համարողները, որոնք կա՛մ անտարբեր էին մարտի 1-ի դեպքերի նկատմամբ, կա՛մ նույնիսկ իշխանության կողմն էին բռնել, հիմա հասկանո՞ւմ են, որ կարող է գալ մի պահ, երբ մի մարտի 1 էլ իրենց գլխին սարքեն, երբ դրվի, ասենք Արցախի հարցը, և դրա շուրջ զանգվածային բողոքի ալիք բարձրանա:

Կան և այլ նրբերանգներ: Իհարկե, Ֆրանսիայում և այլուր ժողովրդավարությունը ևս խախտվում է: Խնդիրն այն է, որ ցանկացած վերնախավային փոքրամասնություն, ձգտում է յուրացնել առավելագույն իշխանություն: Դա բնության օրենքի պես մի բան է, որը կախված չէ առանձին անձերի բարի կամ չար լինելուց: Հասարակության խնդիրն է այնպիսի ինստիտուտներ ձևավերոլ, որպեսզի վերնախավը զգա այն սահմանները, որից այն կողմ նա չի կարող անցնել: Եվրոպական հասարկությունները պատմության ընթացքում կարողացել են բավական ուժեղ պատնեշներ կառուցել իշխանության տարածման ճանապարհին: Մենք դեռ այն փուլում ենք, որ այդ նվազագույն սահմաններն ենք փորձում կառուցել:

Բայց դա չի նշանակում, որ պետք է անտեսենք այն իրադարձությունների փորձը, որն այսօր մեզ տրամադրում է եվրոպական իրականությունը: Այդ փորձը ցույց է տալիս, որ չի կարելի նույնացնել լիբերալիզմն ու ժողովրդավարությունը, որ ներկայացուցչական ժողովրդավարությունը՝ առանց ուղիղ ժողովրդավարության տարրերի, նպաստում է վերնախավերի կողմից իշխանության յուրացմանն ու ժողովրդավարության նմանականը և այլն: Դա նաև հուշում է, որ պետք է շատ զգույշ լինել լիբերալ ինտելեկտուալներից, որոնք հակված են իրենց կարծիքը մեծամասնության կարծիքի փոխարեն հրամցնել, իսկ հանդուրժողականության անվան տակ քարոզում են դոգմատիկ և անառարկելի «աքսիոմներ», որոնք կասկածի տակ դնելու դեպքում հոլիվուդյան աստղերից մինչև Հռոմի պապ հայտվում են նույն ճամբարում' փորձելով փաստարկների պակասը լրացնել վայնասունի բարձրաձայնությամբ:

Հրանտ Տեր-Աբրահամյան